مقدمه
اهمیت مدیریت مواد زائد مراکز بهداشتی و درمانی بر هیچ کس پوشیده نیست در صورتیکه مدیریت صحیح در خصوص دفع پسماند های پزشکی و بیمارستانی اعمال نشود علاوه بر خطراتی که موجب آلودگی منابع آب، خاک و هوا می شود، به خاطر وجود خطرات شدید ناشی از انتقال بیماری های عفونی و مسری از طریق بریدگی های موجود در پوست و یا تماس با مایعات و ترشحات بدن، دستگاه تنفس و دستگاه های گوارش حائز اهمیت می باشد.
زباله های بیمارستانی علاوه بر وجود زباله های نوک تیز و برنده و مواد شیمیایی و ... حاوی زباله های عفونی نیز می باشند که دارای انواع مختلفی از میکروارگانیسم ها و عوامل بیماری زا می باشد که بعضی از این میکروارگانیسم های بیماری زا در برابر تغییرات محیطی مقاومند در صورتیکه به طریق اصولی دفع و کنترل نشوند می توانند به طرق مختلف موجب آلودگی و بیماری شوند. لذا با توجه به اهمیت موضوع، شناسایی و کنترل بهداشتی این عوامل و جلوگیری از انتشار آنها به محیط بسیار قابل توجه است.
از آنجایی که بیمارستانها و مراکز بهداشتی درمانی به طور روزانه با توجه نوع فعالیت خود انواع مختلفی از زباله هایی تولید می کنند که می توانند خطرناک باشند و باید مورد توجه قرار گیرد لذا برای نظارت بر مدیریت پسماندهای بیمارستانی که شامل پسماندهای مایع، جامد و گاز می شود ابتدا لازم است تا بخش های مختلف هر بیمارستان و فعالیت های انجام شده آنها و سپس میزان و نوع زباله های تولید شده به تفکیک واحد و درجه خطرزایی و اهمیت آنها مشخص شود و سپس تمهیداتی که آن مرکز برای جمع آوری، ذخیره و دفع پسماندها و همچنین کاهش خطرات احتمالی آنها در نظر گرفته مشخص می شود. با توجه به اینکه اغلب بیمارستانها دارای زباله سوز می باشند ولی عدم رعایت موارد بهداشتی و رعایت نکردن اصول جهت سوزاندن زباله ها و همچنین کارایی نامطلوب دستگاهها و انتشار گازهای خطرناک به محیط و همچنین وجود خاکسترهای تولید شده که سرنوشت دفع آنها نامعلوم باشد، می تواند به مراتب خطراتی بیشتر از به کارگیری سایر روش های دفع داشته باشد.
لذا با توجه به مطالب گفته شده می توان اشاره کرد مدیریت مواد زائد بیمارستانی هم از جهت حفظ محیط زیست و هم از جنبه بهداشتی و سلامت موجودات زنده حائز اهمیت می باشد.
تعریف و طبقه بندی مواد زائد بیمارستانی:
پسماندهای بهداشتی درمانی شامل کلیه پسماندهای تولید شده بوسیله مراکز و موسساتی از قبیل بیمارستانها، مراکز بهداشتی درمانی، آزمایشگاههای تشخیص طبی و تحقیقاتی و سایر مراکز مشابه است. پسماندهای تولید شده بوسیله مرکز فوق شامل دو دسته عمده زیر است.
گروه ا- پسماندهای خطرناک که خود به چهار دسته زیر تقسیم می شوند:
الف پسماندهای عفونی:
کلیه پسماندهای آلوده به خون و فرآورده های خونی
کلیه پسماندهای مربوط به آزمایشهای تشخیص طبی و تحقیقات پزشکی
پسماندهای پاتولوژی
کلیه ترشحات و پسماندهای آلوده به ترشحات بیماران عفونی
کلیه مواد و وسایلی که با بیمار عفونی تماس داشته اند.
کشت های بیولوژیک و محیط های کشت
پسماندهای اتاق های ایزوله
پسماندهای بخش های دیالیز
پسماندهای ناشی از جراحی و اتوپسی
اعضاء و اندامهای قطع شده و جنین
ب پسماندهای شیمیایی:
زباله های دارویی و مواد شیمیایی
ویالهای نیمه پر و پر دارویی
ترمومترهای شکسته
معرفهای آزمایشگاهی
داروهای ثبوت و ظهور فیلم و ...
هرگونه زباله منتج شده از تشخیص درمان و مراقبت بیماران تحت شیمی درمانی (اعم از ست های سرم، کیسه های ادرار، سوند، کیسه های استوما)
ج پسماندهای نوک تیز و برنده:
سر سوزن
تیغ بیستوری و اره
اسکالپل
لانست
انواع آنژیوکت
شیشه های شکسته
سرم و فرآورده های خونی و دارویی
هرگونه وسیله یکبار مصرف تیز و برنده
د پسماندهای رادیواکتیو:
کلیه پسماندهای تولید شده در مراکز پزشکی هسته ای
گروه 2 پسماندهای معمولی یا شبه خانگی:
به طور عمده از کارکردهای خدمات اداری و عمومی این مراکز تولید می شود. شامل زباله های آشپزخانه، آبدارخانه، قسمت اداری مالی، ایستگاههای پرستاری، باغبانی و از این قبیل است.
تفکیک:
پسماندهای عفونی و پسماندهای شیمیایی:
بایستی در کیسه زباله مقاوم زرد رنگ جمع آوری و در مخزن زرد رنگ دارای علامت مخصوص، قابل شستشو و ضدعفونی، نگهداری شوند.
زباله های نوک تیز و برنده: صرف نظر از اینکه آلودگی داشته یا نداشته باشد در جعبه یا محفظه مقاوم (S.B) مخصوص جمع آوری گردد ظروف جمع آوری این اجسام باید ضد سوراخ شدن بوده و در پوش مناسب داشته باشد و جنس این ظروف به قدری سخت و نشت ناپذیر باشد که نه فقط اجسام برنده و نوک تیز بلکه هرگونه بقایای آبگونه های موجود در سرنگ ها را در خود نگه دارد.
پسماندهای پرتوزا و رادیواکتیو: برابر ضوابطی که به اتفاق وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان انرژی اتمی تهیه و اعلام خواهد شد زیر نظر مسئول فیزیک بهداشت مدیریت خواهد شد.
زباله های معمولی یا شبه خانگی:
بایستی در کیسه زباله مقاوم مشکی رنگ جمع آوری و در مخزن آبی رنگ قابل شستشو و ضدعفونی، نگهداری شود.
جمع آوری:
وقتی سه چهارم ظروف و کیسه های پلاستیکی پر از پسماند شد پس از بستن درب آنها، باید آنها را منتقل نمود.
پسماندها باید همه روزه (یا در صورت لزوم چندبار در روز) گردآوری شوند و به محل تعیین شده برای انباشتن پسماندها حمل شوند.
هیچ کیسه محتوی پسماندها نباید بدون داشتن برچسب و تعیین نوع محتوای کیسه از محل تولید خارج شود.
برچسب باید دارای مشخصاتی از قبیل (تاریخ تولید، نام بخش، نوع زباله و ... ) باشد.
باید به جای کیسه ها و ظروف مصرف شده بلافاصله کیسه ها و ظروف از همان نوع قرار داده شود. ( این کیسه ها و ظروف در هر جایی که پسماند تولید می شود به آسانی توزیع شوند).
سطل های زباله پس از خارج کردن کیسه پر شده بلافاصله شستشو و ضدعفونی گردند.
جابجایی در محل
حمل زباله ها در بیمارستانها باید بوسیله تریلی های چرخدار یا ظروف bin چرخدار یا گاریهایی که برای هیچ منظور دیگری از آنها استفاده نمی شود و دارای مشخصات زیر باشد، انجام گیرد.
بارگیری و تخلیه بار آنها آسان باشد.
لبه های تیز و برنده ای که به کیسه زباله ها یا ظرفهای حاوی پسماندها ضمن بارگیری و تخلیه آسیب برساند، نداشته باشد.
تمیز کردن آن آسان باشد.
باید وسیله حمل پسماندها همه روز با موارد گندزدایی مناسب نظافت و ضدعفونی گردد.
باید همه کیسه های پسماندها سربسته و دست خورده تا پایان مدت باقی بماند.
در بخشها ضرورت دارد برحسب مورد از ظروف مجزا برای جمع آوری مواد زائد جامد (شبه خانگی خطرناک) استفاده شود که برای زباله های شبه خانگی از کیسه زباله مقاوم به رنگ مشکی و مخزن آبی رنگ و برای زباله های خطرناک از کیسه زباله های مقاوم زردرنگ با مخزن زرد رنگ استفاده می شود و در صورت عدم وجود کیسه زباله مقاوم از دو کیسه همرنگ داخل یکدیگر استفاده شود و بطریق بهداشتی حمل و دفع گردد.
ذخیره و نگهداری موقت
محل ذخیره و نگهداری موقت باید در داخل بیمارستان طراحی شود.
پسماندهای معمولی خطرناک درون کیسه زباله یا سطل زباله باید در محلی جدا از هم در اتاقی با اندازه مناسب حجم پسماندهای تولید شده و دفعات گردآوری در محل ذخیره انباشته شوند.
جز در مواردی که در محل موقت نگهداری سردخانه وجود داشته باشد مدت انباشتن پسماندها (یعنی فاصله بین تولید و تصفیه یا دفع نهایی آن) نباید از مدتهای مشرح ذیل بیشتر شود. در مناطق معتدل 72 ساعت در زمستان و 48 ساعت در تابستان در مناطق گرم 48 ساعت در زمستان و 24 ساعت در تابستان.
محل نگهداری موقت زباله بایستی دارای شرایط زیر باشد:
دارای کف نشت ناپذیر و محکم و دارای امکانات تخلیه و زهکشی خوب باشد و نظافت و گندزدایی آن به آسانی و بصورت مستمر انجام گردد.
دارای سیستم آب گرم و سرد برای تمیز کردن محل باشد.
باید به آسانی در دسترس کارکنان شاغل در کارهای مربوط به زباله ها (نیروهای خدماتی) بوده و ارتباط مناسب با بخش ها داشته باشد.
امکان قفل کردن ورودی آن به منظور جلوگیری از دستیابی اشخاص غیر مجاز فراهم باشد.
وسیله نقلیه گردآوری پسماندها به راحتی به محل ذخیره دسترسی داشته باشد.
در مقابل تابش آفتاب حفاظت داشته باشد.
دور از دسترس جانوران، حشرات و پرندگان باشد.
روشنایی آن خوب باشد و حداقل دارای تهویه باشد.
نباید در جایی نزدیک به انبار مواد غذایی تازه یا محل آشپزخانه باشد و حتی الامکان از آشپزخانه دور باشد.
تجهیزات تمیزکاری، لباس حفاظتی، کیسه زباله و ظروف گردآوری زباله فراهم و در محل نزدیک به منطقه ذخیره که دسترسی آسان داشته باشد موجود باشد.
جهت نگهداری انواع زباله بیمارستانی قسمت بندی وعلامت گذاری شده باشد.
تحت نظارت بهداشتی و ایمنی کامل باشد.
محل باید محصور و مسقف و بوسیله علامت یا تابلوی مخصوص هشداردهنده مشخص شده باشد.
دفع زباله های بهداشتی درمانی
مواد زائد جامد معمولی یا شبه خانگی:
همراه مواد زائد جامد خانگی از طریق سیستم عمومی بطور روزانه توسط سازمان (شهرداری) مربوطه به محل دفع زباله های شهری انتقال و دفع گردد.
پسماندهای عفونی و شیمیایی:
بدیهی است در حال حاضر دفع پسماندهای عفونی و شیمیایی ( و نوک تیز و برنده) باید با هماهنگی و طبق مقررات و استفاده از یکی از روش های مناسب دفع صورت گیرد.
زباله های نوک تیز و برنده:
که در جعبه های مخصوص جمع آوری شده همراه با پسماند های عفونی و شیمیایی دفع می گردند.
پسماندهای رادیواکتیو:
این پسماندها تحت شرایط خاص خود جمع آوری، نگهداری و طبق ضوابط دفع می گردد. اعضاء و اندامهای قطع شده و جنین می بایست مجزا جمع آوری و به گورستان محل حمل شده و به روش خاص خود دفن گردد.
تاریخچه:
دفع فاضلاب به ساده ترین و ارزان ترین روش یکی از خواسته های انسان از بدو شناخت فاضلاب بوده است. انسان همیشه در تلاش بوده تا بتواند با دفع صحیح و ارزان آن خود را از خطرات ناشی از فاضلابها برهاند اگرچه تاریخچه ای طولانی از جمع آوری و دفع فاضلاب در دست نیست و تنها در نوشته های تاریخی گفته ها و فرمانهایی در پرهیز از آلوده سازی منابع طبیعی آب بالاخص رودخانه ها مشاهده می گردد، ولی فقط در بین شبکه های قدیمی فاضلاب که در نوشته های مختلف از آن سخن به میان آمده بیشتر اطلاعات مربوط به زهکش های عظیم زیرزمینی روم باستان می باشد. اگرچه رقیق کردن فاضلاب در بسیاری از جوامع از دیرباز مورد استفاده قرار می گرفته ولی استفاده از فاضلاب در آبیاری و کشاورزی برای اولین بار توسط یونانیان باستان صورت گرفته است.
براساس نوشته های قدیمی بعلت کم اهمیت بودن بهداشت عمومی و تلقی بهداشت اجباری بعنوان تجاوز به حقوق فردی، زهکش ها انشعاب قابل توجهی نداشت. بدنبال تجارت روم باستان شبکه های فاضلاب در کشورها اساساً جهت جمع آوری و هدایت آبهای حاصل از بارندگی ساخته شده و فقط تا اوائل قرن هجدهم برای این منظور از آن استفاده می گردد. در اوائل قرن هیجدهم بود که جمع آوری فاضلاب های انسانی مورد توجه قرار گرفت. مدفوعات انسانی نیز تا سال 1815 در لندن و 1833 در بوستون و تا سال 1880 در پاریس بداخل شبکه فاضلاب ریخته نمی شد. تعجب آور نیست اگر بگوئیم که گرچه شبکه های فاضلاب از زمان امپراطوری روم باستان ساخته می شدند ولی تا قرن اخیر پیشرفت قابل توجهی نداشته اند. توجه به فاضلاب و مشکلات ناشی از آن تا قرن نوزدهم که تئوری میکرب توسط دانشمندانی چون کخ (koch) و پاستور (Pasteur) ارائه و اثبات گردید مورد توجه نبوده و بهداشت را مورد نظر قرار نمی دادند.