تحقیق مقاله زندگی نامه شهریار

مقدمه :

 سید محمد حسین بهجت تبریزی فرزند حاج میر آقا خشکنابی مقارن انقلاب مشروطیت و بین سالهای 1285 – 1283 شمسی در روستای خشکناب نزدیک بخش قره چمن متولد گردید . پدرش که در آغاز طلبه بود بعد مجتهد و سپس از  وکلای برجسته و ول وکیل آذربایجان مردی بود فاضل، خوشنویس ، کریم الطبع و با ایمان که در سال 1313شمسی مرحوم و در قم مدفون شد . محمد حسین تحصیل را در مکتب خانه ی قریه ی زادگاهش با گلستان سعدی ، نصاب قران و حافظ آغاز کرد و نخستین مربی او والد ماجدش و بعد مرحوم امیر خیزی بود . تحصیلات ایتدایی را در مدرسه های متحده و فیوضات و متوسطه را در تبریز و دارالفنون تهران به پایان رساند . در سال 1303 وارد مدرسه‌ی طب شد .

 تا آخرین سال پزشکی را با هر مشقتی که داشت سپری کرد و در بیمارستان مراتب انترنی را می گذراندکه به سبب  پیشامدهای عاطفی و عشقی از ادامه ی تحصیل منصرف شد و کمی قبل از اخذ مدرک دکتری ، پزشکی را رها کرد و به  دمات دولتی پرداخت . به قول خود شهریار این شکست و ناکامی در عشق موهبت الهی بود که او را از عشق مجازی  به عشق حقیقی  معنوی رساند .

 در اوایل جوانی و آغاز شاعری « بهجت » و پس از سال 1300 که به تهران رفت « شیوا » تخلص می کرد ولی به انگیزه ی ارادت قلبی و ایمانی که از همان کودکی و نوجوانی به خواجه شیراز داشت برای یافتن تخلص بهتر وضو گرفت نیت  کرد ودو بار از دیوان حافظ تفال کرد که هر دو بار کلمه ی « شهریار » آمد و چه تناسبی داشت با غریبی او .

 و نیت تقاضای تخلص از خواجه :

غم غریبی مهنت چو بر نمی تابم                   روم به شهر خود و شهریار خود یاشم

دوام عمر و ملک او بخواخ از لطف حق                که چرخ این پکه ی دولت به نام شهریاران را

 هر چند خود نیتی درویشانه کرده بود و تخلصی « خاکسارانه » می خواست ولی به احترام حافظ تخلص شهریار  را پذیرفت .

 الف) ویژگیهای او : شهریار شاعری مومن و مسلمان بود . عمق اعتقادات قلبی خلال بسیاری از اشعارش به خوبی پیداست.

 از دیگر خصوصیات بارز او او دقت و حساسیت فوق العاده فروتنی و درویشی همیشگی مهمان دوستی و مهمان نوازی  دائمی ، خلاص و صمیمیت ویژه با دوستان واقعی علاقه مفرط به تمامی هنر ها بخصوص شعر ، موسشقی و خوشنویسی بود .او خط نسخ  مستعلیق بویژه خط تحریر را خوب می نوشت . در جوانی سه تار می نواخت و آنجنان نیکو می نواخت که اشک استاد ابو لحسن صبا را جاری می ساخت و برای ساز خود می سرود :

نال به حال زار من امشب سه تار من               این مایه ی تسلی شبهای تار من است

پس از مدتی سه تار را برای همبشه کنار گذاشت .

 خاطرات کودکی و نوجوانی شهریار : بیش تردر منظومه های حیدربابا ، هذیان دل ، مومیایی و افسانه ی شب مندرج است و با خواندن آنها می توان دور نمای کودکی او را کم و بیش مجسم کرد . تلخ ترین خاطره ی زندگی او مرگ مادر  است که ر تاریخ 31 تیر ماه 1333 اتفاق افتاده و شاهکار خوب و ماندنی : ای وای مادرم » یادگار آن دوران است .

 مادش نیز همچون پدرش در قم مدفون شد . ازسال  1310 تا 1314  در اداره ی  ثبت اسناد نیشابور و مشهد خدمت کرد. در نیشابور به خدمت نقاش بزرگ کما الملک رسید و آن مثنوی معروف و زیبا را برای استاد سرود و در مشهد همدم  و عاشراستاد فرخ خراسانی ، گلشن آزادی ، نوید و دیگر شاعران گرانمایه ی آن خطه ی پر برکت بود در سال 1315  شمسی ه تهران منتقل شد مدتی در شهر داری و پیش رو هنرسپس در بانک کشاورزی به کار پرداخت . چند سالی در  عوالم درویشی یر کرد  سر آنجام به زاد گاه اصلی خود تبریز باز گشت و تا زمان باز نشستگی در بانک کشاورزی  تبریز خدمت کرد . لفبت پس از هشتاد و سه سال زندگی شاعرانه ی پر بار و با افتخار روح این شاعر بزرگ در 27 شهریور ماه 1367 به ملکوت اعلی پیوست و جسمش در مقبره الشعرا ی تبریز که مدفن بسیاری از شعرا و هنر مندان  آن دیار است به خاک سپرده شد . به مناسبت اولین سالگرد در گذشت او اداره ی پست و تلاگراف با ابتکاری هنری در سرس تمبر های یادگار ی خود و با عنوان : بزرگ داشت استاد محمد حسین شهریار شاعر شهیر ایرانی تصویر شهریار و مقبره الشعرای تبریز را یه همراه شعر معروف « علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را » را یه خط شکسته نستعلیق انتشار داد  همچنین کتاب یادنامه ی شهریار به خط خوشنویسان اصفهان و مجموعه ی  مفصل دیگری به نام سوگنامه و یاد واره ی فارسی و ترکی شهریار از سوی کتاب فروشی ارک تبریز منتشر گردید .

  ب ) سبک آثار و گرایشهای شعری او :

 شهریارهرچند به شاعری غزلسرا شهرت یافته و این خود حقیقتی است انکار ناپذیر ولی او مرکب اندیشه‌ی شاعرانه‌ی خودرا در عرصه های مختلف شعری به جولان درآورده است وتا سرزمین هاو افق های دور دست و ناشناخته ی احساسی و تخیل تاخته و شاهکار های جاودانه ی به تصاویری زیبا و تاثیری گیرا و ژرف پدید آورده است که هر کدام در تاریخ ادبیات این مرزو لوم ثبت شده است . این شاعر پر شور در انواع شعر استاد و بسیار توانا بود از قصیده و قطعه و مثنوی و رباعی گرفته تا منظومه ها و حتی قالبهای تازه و نوو به اصطلاح نیمایی آثاری دلپذیر ، لظیف و استوار به وجود آوده است که همواره بر تارک ادب معاصر می درخشد .

 در غزل که محور سخن ماست و پایه و اساس این دفتر پر از سوز وشیفتگی لبریز از وجد و شور است . عشق و شیدایی دوران جوانی و شور و حال عاشقانه ، رقت احساسات و سخنان آتشین و مضامین بکر و لطیف و سوختگی ویژه ای که ذاتی اوست ، بیشتر در غزلیاتش متجلی است . غزل شهریار مشهور خاص و عام است و برخی از ابیاتش بع صورت امثال سایره در آمده و برزبانها جاری ، بر دلهانقش و همواره زبان دل و بیان حال عشاق دلسوخته بوده و هست . هر چند برخی از محققان متاخر تقسیم بندی سبکهای شعر فارسی را از دیدگاه منتقدین به شیوه های خراسانی عراقی ، هندی ،(اصفهانی) صحیح نمی دانند و هنوز کتابی جامع و مطقی دوباره ی سبکهای شعر فارسی تدوین نشده است . با این وصف و طبق معمول می توان گفت که سبک شعری شهریار در اشعار کلاسیک عراقی یا طرز سعدی و حافظ بویژه شیوه ی حافظ است .گهگاه برخی ازابیات غزلهایش ازلطافت ، باریک اندیشی ، تشبیح ، استعاره و ارسال مثلهای سبک هندی (اصفهانی) چاشنی می گیرد . این ها همه صورت ظاهری کار اوست و در باطن سبک شهریار مخصوص به خود اوست و سخنش ، سخن دل است و از عمق جان و روح بسیار حساس و پر شور او مایه می گیرد . بیشتر مضامین و تابلئهای توصیفی و قطعات تازه خلق ، ابداع و ابتکار خود شاعر است نه تکراری و کلیشه ای چرا که او : «عاریت کسی نپذیرفته است » «آنچه دلش گفت بگو گفته » . در پاره ای از اشعارش گاهی کلمات ترکیبات و اصطلاحات مردم کوچه و بازار ر ا آگاهانه در شعر می آورد و منظور اصلی او از این هنر نمایی پیوند عمیقتر با مردم و نیز بردن شعر به میان توده های عظیم افراد عادی در بعدی وسیع تر است و در این راه هرچند برخی از ادبا از او خرده می گیرند ، موفق است . استاد دانش مند دکتر منوچهر مرتضوی در مقدمه ی حیدر بابا با جمالتی زیبا چکیده ی افکار و سبک و شگرد کار شهریار را به خوبی نشان داده است و هنر بزرگ اورا به حق و شایسته در این چهار زمینه می داند :

 1- غزل های از دل برآمده و لاجرم بر دل نشسته ی او( که نمونه های   فراوان آنها را در این گزیده می خوانید . )

2 – ابداع تابلو های رنگین و توصیفی مانند تخت جمشید ، مولانا در خانقاه شمس ، زیارت کمال الملک .

3 – خلق و ابداع آثار عاطفی پر احساس مانند ای وای مادرم ، حیدر بابا ، پیام انشتین ، صبا می میرد ، کودک و خزان ، دختر گل فروش .

4 – انتخاب و استخدام اغات و تعبیرات عامیانه و پیاده کردن آنها در شعر که این مهم در غزل ها و قصاید و هم در شاهکار کم نضیر حیدر بابا کاملا مشهود است .

در باره ی حیدر بابا سخن بسیار گفته اند لطف و دقت این منضومه را ترک زبان ها بهتر از هر کس دیگر با تمام وجود درک و احساس می کنند . این شعر معروف بارها چاپ شده و به چند زبان خارجی نیز ترجمه گردیده است . شاید بتوان به طور خلاصه و فشرده گفت که : حیدر بابا نام کوهی است نزدیک زادگاه شاعر ، و این شعر درد دلی است شاعرانه با همین کوه .در قسمت اول شعر بیشتر خاطرات کودکی شاعر نقاشی و تصویر شده است و در قسمت دوم فرزند نام دار کوه شهریار شاعر معروف از غربتی چندین ساله باز می گرددولی هرچه جستجو می کند اثری از دوران کودکی خود نمی بیندو مجبور می شود به خاطرات آن دوران دل خوش باشد .آثار شهریار بسیار متنوع و در بر دارنده ی انواع شعر و قالبهای گوناگون است و تا به حال به صورتهای مختلف منتشر شده است . نخستین دفتر شعر او در سالهای 1308 – 1310  شمسی با مقدمه های استاد بهار ، سعید نفیسی ، پژمان بختیاری از سوی  کتابخانه خیام و آخرین مجموعه شعرش پس از در گذشتوی ، بعنوان جلد سوم دیوان شهریار شامل اشعار منتشر نشده از سوی انتشارات رسالت تبریز درپانصد صفحه انتشار یافت . طبق شمارشی که از کلیات اشعار شهریار به عمل آمد دیوانهای مختلف او شامل بیست هزارو. شصت بیت شعر سنتی و حدو.د پانزده منظومه و شعر آزاد در قالبهای نو است .

ج ) نظر برخی از شعرا و تذکره نویسان در باره استاد شهریار :

- شهریار نه تنها افتخار ایران بلکه افتخار شرق است . (  ملک الشعرای بهار  )

-  شهریار جوانی است با ذوق سرشار و قریحه بلند . ملول وشی است پرهیجان ، عاشق پیشه ی صاحب دل ، از کودکی به اقتضای استعداد غریزی و اکتسابی به قول و غزل پرداخته و در شباب عمر شاعری مقتدر از کار بیرون آمده ، شهریار شاعری است شیوا و نو ومرغوب و نزد پیرو جوان مطلوب است .  (  ملک الشعرای بهار )

- طبع این شاعر مایه ی افتخار زبان فارسی است .  ( سید محمد علی جمالزاده )

- شهریار ، افتخار ایران است .  (  وحید دستگردی  )

- شهریار به تجدد و نو آوری گرایش محسوسی دارد ذوق نوجویی و نو اندیشی در بسیاری از شعرهای او منعکس است . تازگی مضمون ف صور خیال و تعبیر و حتی قالب شعر دیوان او از بسیاری از شاعران نسل وی متمایز است .  ( دکتر علامحسین یوسفی  )

- این شاعر با اینکه بیش از سی سال ندارد ، اشعارش در کمال پختگی است و می توان گفت فکررسا ، ظرافت ، الفاظ ، معانی و نفوذی که یک شعر خوب داشته باشد در اشعار او وجود دارد . محمد اسحاق  ( استاد زبان و ادبیات دانشگاه کلکته  ) - شهریار ، یکی از مشهورترین شعرای معاصر است که همه اهل ذوق و ادب آثار وی را به جان مشتاقند . بسیاری از اشعار او در شمار شاهکارهای شعر معاصر است که از لحاظ روانی و رسایی بی نظیر و مورد اعجاب سخن شناسان است . ( سید عبدالحمید خلخالی  )

- بی خود نیست که شهریار را حافظ معاصر، استادغزل و شهریار شعر ایران می دانند . او یگانه شاعری است که در زمان حیات خود مشهور گردیده است .  ( دکتر غلامحسین بیگدلی  )

- استاد شهریار هرگز اشتهار خود را در استخفاف دیگران نمی جست . به شعرای کمنام و کم شهرت نیز ارج می‌گذاشت . به حافظ و منظومه ی حیدربابای خود علاقه ای وافر داشت هرگز نشد که صحبتی از این منظومه به میان آید و ابیاتی از آن خوانده شود و او نگرید . استاد می گفت اول باید در شعر سنتی مسلط بود وبعد رفت سراغ شعر نو و الا شکست می خورد . مطالعه ی  اشعار کلاسیک برای هر شاعری لازم است .  (  محمد شفیع پور  )

 د ) کیفیت گزینشی و تدوین این مجموعه :

بدنبال فعالیتهای هنری انجمن خوشنویسان ایران که قبله گاه اهل هنر است و به پیروی از بخش کتابت آن تحت نظر و سرپرستی و اشراف استاد بلند پایه آقای عباسی اخوین است اینک دو تن از هنرمندان داین انجمن که از پرورده های استاد اخوین هستند یعنی آقایان حجت الله اسدی و حمید رضا عاطفی که هردو سالها پیش مراتب ممتازی خوشنویسی را گذرانده و حال خود از مدرسین انجمن خوشنویسان در تهران هستند و دررا ه نستعلیق مجدانه گام بر می دارند و در این شیوه قلم می زنند پس ازدرگذشت استاد شهریار این دو هنر مند به منظور تجلیل از مقام والای این شاعر عالی قدر گزیدهای از غزلیات شور انگیز اورا با خط زیبای خود زینتی دیگر و جلوه ای برتر می بخشند .

هر چند تمامی غزلیات شهریار عالی وگیرا و زیبااست با ایت وضع کوشیدیم ازمیان غزلیات این غزل سرا باز هم بعترین بیت ها گزیده گردد و برای این بررسی و انتخاب علاوه بر استواری ، پختگی و شهرت غزلها به ذوق و سلیقه و دریافت ناچیز خود نیز و هیچ تحمیلی به ذوق و پسند صاحب نظران  فاضل و گرامی نداریم . در این راه دشوار سعادت آن را داشته ایم از راهنمایی پر مفید شاعران یدالله بهزاد کرمان شاهی و نوبتی کرمان شاهی بر خوردار شویم .

پیش سخن :

گاهی از خواندن یک شعر جندان تاثییر در نفس حاصل می گردد که به سالهای دراز رفع آن میسسرنگردد . ( خواجه نصیر الدین طوسی )

چگونه با حیدر بابا آشنا شدم ؟

در فروردین 1333که ماموریتی در خوزستان داشتم تازه وارد آباذان شدم در مهمانخانه ای منزل گرفته بودم که جلد اول مظومه‌ی ترکی  « سلام حیدر بابا » اثر ارزنده ی شاعر شهیر ما استاد محمد حسین شهریار تبریزی توسط دوست دانشورم آفای دکتر عبدالله هادی به دستم رسید . کتاب را از مقدمه ی آن آغاز نموده و تا آخرین مطالبش که معرفی پرسناژهای کتاب و تعریف و تفسیر پاره ای از اصطلاحات محلی بود به انجام رسانیدم . با اینکه در همان اولین بار خواندنم بیت به بیت گریسته بودم باز برای دومین و سومین بار که خواندم همچنان متاثر شدم . زیرا آشکارا می دیدم که هشتاد در صد شرح حال و ترجمان احوال من درابیات آن گنجیده و به مضمون  « جانا سخن از زبان من می گویی » مصداق بخشیده است چه آنکه زادگاه من با زادگاه شاعر فاصله چندانی ندارد و اوضاع و احوال و قال ومقال محل شبیه هم بوده، سنت ها و عادتها و رسوم هر دو نقطه مانند هم است، آنچنانکه ناکامیها و دلشکستگیهاو نامرادیهای ما مانند هم .... در واقع هر چه در سطور آن می خواندم مانند آن بود که سرگذشت خود و خانواده ام را در آئینه ی افکار شاعر تماشا می کردم و یا آرزو های انجام نیافته ی خود را که سالها به دنبال آن دویده و نیافته بودم در گفتار او باز می یافتم .

از این رو اثر « حیدربابا » اثر بسزایی در من گذاشت و علاقه ی شدید من به مطالعه ی مکرر آن به جایی رسید که بیشتر ابیات کتاب را حفظ کردم. بیشتر از این جهت که من هم به زادگاه خود دلبستگی شدیدی دارم و همیشه سخن ناپلئون را که در ایام اسارت در جزیره ی سنت هلن به دکتر مخصوص خود گفته به یاد می آورم  « کجاست آن آسمان قشنگ ، کجاست آن مناظر زیبا و آن کوههای با شکوه . لعنت بر سر نوشت باد که نگذاشت یادگارهای دوران کودکی خود را دوباره ببینم ...... »

باری ، در سال 1337 آقای دکتر حسینقلی کاتبی دوست دانشمند و روشن بینم حکایت کرد :

اهالی محل شاعر را به زادگاهش دعوت کرده خواستند یوسف را به یعقو بش رسانیده با « حیدر بابایش » دیدار گرداند. در این رفتن است که شاعر به محض دیدن کوه بلند آوازه ی حیدر بابا به سخن در آمده و فریاد بر می آورد . این گفت و شنودها و یاد بودها ، منظومه ی دیگری به نام « حیدر بابای دوم » به وجود می آورد که بعد از پایان ، نسخه ی خطی آن را به بنده مر حمت فرمودند که مدتی نیز سرگرم مطالعه ی آن بودم و بیشتر ابیاتش را از بر کردم . به طوری که در مرداد ماه 1342 بعد از 32 سال مفارقت به زادگاهم وافع در هشرود پا نهادم ، ابیات حیدر بابای دوم ساعت به ساعت همراهم بود و گام به گام رفیق راهم ... در هر نقطه که به خاطره ای برخورده و گمگشته ای را می یافتم بی اختیار با زبان حیدر بابا به دلیادهایم پاسخ می‌دادم و با دلگذرهایم نجوا می کردم .

نتیجه آنکه : مطالعه ی « حیدر بابای اول و دوم  » و خواندن سلام به شهریار مرا به آن واداشت که در این درد دل گفتنها و یاد وطن کردنها هم آوا گردم و در مقدمه ی آن بنویسم :

« آهی که در دیار غربت به یاد وطن از دل برآمده       ناله ی شورانگیزو گرفته ایست که از دل سوزانی تراویده »

از قضا چون در آن سال به مناسبت ستمی که به اینجانب رسیده بود سخت اندوهگین بوده ودر دهایی در دل داشتم موجب شد که باسرودن ابیاتی در حدود 90 بیت عقده گشایی کرده ، تسکین یابم و نامش را « تعظیم به شهریار » گذاردم . آن منظومه همچون موسیقی جاز سیاهپوستان است که گویی زیر ضربات شلاق به وجود آمده است .

اگر چه از مصائب وارده در سال 1337  هنوز هم در رنجم  ولی خوشوقتم که آن محرومیت چنان طبعم را شورانیده که به سرودن  « تعظیم به شهریار » موفق آمدم . بعداز چندی نسخه ی خطی از ساخته و پرداخته ی خود را خذمت استاد شهریار به تبریز فرستادم ودر دل با خود گفتم : نمله جائت  بر جل من جواد  .