برای هر ایرانی نام فیروزه تداعی‌گر معدن فیروزه نیشابور است معدنی که پس از 7 هزار سال هنوز چراغی روشن دارد قدیمی‌ترین تراش از فیروزه معدن نیشابور مجسمه‌ای به شکل یک گوساله است که حدود 7 هزار سال قدمت داشته و هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. فیروزه ایرانی در دنیا آنچنان شناخته شده است که برای سنجش کیفیت سایر فیروزه‌ها این سنگ قیمتی کشور به‌عنوان مقیاس به کار گرفته می‌شود. معدن فیروزه نیشابور در 45 کیلومتری شمال غرب این شهرستان در جاده قدیم سبزوار و در روستایی به نام «معدن» قرار گرفته است. با وجود گذشت هزاران سال از استخراج این معدن هنوز به‌رغم توسعه علم اکتشاف در ایران اکتشاف معدن فیروزه نیشابور همچنان مسکوت مانده و عملا اقدامی انجام نشده است. این معدن از گذشته توسط بومی‌های منطقه به استخراج رسیده و روش استخراج نیز سینه به سینه در اختیار اهالی روستای معدن قرار گرفته است.
فیروزه چیست؟
فیروزه (Turquoise) یک آلومینو فسفات آبدار مس با فرمول CuAl6(PO4)4(OH)8.5H2O است. نام تورکویز (Turquoise) که به معنای سنگ ترکی است، از این جهت بر روی این کانی ارزشمند ایرانی نهاده شد که در زمان‌های باستان به‌منظور صادرات فیروزه به سایر کشورهای دور و نزدیک، پس از استخراج رگه‌های این سنگ از معادن برای تراش آن را ابتدا به کشور عثمانی (ترکیه حاضر) فرستاده و سپس قسمت عمده آن از طریق جاده ابریشم به کشورهای مختلف صادر می‌شد. از این رو اروپاییان که برای نخستین بار این سنگ را در عثمانی مشاهده کردند، نام آن را سنگ ترکی نهادند. با توجه به شرایط بسیار سخت تشکیل فیروزه، تنها منبع شناخته شده این سنگ گرانبها تا زمان‌های طولانی معادن فیروزه نیشابور بود که برخی از انواع آن از کیفیتی استثنایی برخوردار بودند. جهت درک اهمیت جواهرات خصوصا فیروزه در روزگار گذشته تنها اشاره به این نکته که بخش قابل‌توجهی از فیروزه‌ها و لاجوردهایی که به‌طور گسترده در مقبره‌ها و تابوت فراعنه مصر به‌کار رفته از ایران در آن زمان صادر شده است، کافی به نظر می‌رسد. این کانی که روزگاری نمادی از ایران به‌شمار می‌رفت بر اساس نوع، درصد ترکیبات و محل تشکیل رنگ‌هایی دارد که در طیف وسیعی از آبی کم رنگ تا آبی پر رنگ و سبز روشن و در مواردی سبز تیره نمودار می‌شود. جلای آن واکسی یا چینی و سختی آن 5 الی 6 است که هر چه میزان آب در ساختمان آن افزایش یابد از سختی آن کاسته می‌شود. به‌طور کلی امروزه سنگ فیروزه با رنگ آبی آسمانی، جلای چینی و سختی بالا جذاب‌تر و مرغوب‌تر به‌شمار می‌رود. با این وجود می‌توان گفت که در کشورهای اروپایی رنگ سبز فیروزه و در ایران، آمریکا و اکثر کشورهای آسیایی رنگ آبی آسمانی آن دارای محبوبیت بیشتری است. با توجه به اینکه در ساختمان فیروزه مقادیری آب وجود دارد، در صورتی که فیروزه در جای گرم و خشک نگهداری شود به‌تدریج آب خود را از دست داده و رنگ آن کمرنگ خواهد شد. از این رو سنگهای فیروزه نیشابور به سبب داشتن رنگ عالی، سختی بالا و وجود مقادیر کم آب در ساختمان فیروزه، از کیفیتی خاص برخوردارند. از دیگر کشورهای صادرکننده فیروزه به جز ایران می‌توان به کشورهای آمریکا، مصر و ترکستان اشاره کرد. فیروزه‌های آمریکایی که امروزه قسمت اعظم بازار فیروزه دنیا حتی ایران را در دست گرفته است، در مقایسه با انواع ایرانی فیروزه به لحاظ رنگ، جلا و سختی از کیفیت پایین‌تری برخوردارند و نوع با کیفیت فیروزه نیشابور همچنان صدر نشین بازار فیروزه دنیا محسوب می‌شود، هرچند که به سختی می‌توان قطعه‌ای از آن را حتی به بهای پرداخت مبالغ هنگفت به‌دست آورد
استخراج معدن
محمد کاظمیان‌فر کارشناس استخراج معدن می‌گوید: استخراج معدن فیروزه نیشابور به‌صورت زیرزمینی با حفر تونل‌های دنباله‌رو لایه و کاملا سنتی انجام شده و با توجه به اینکه سنگهای دربر گیرنده از استحکام بالایی برخوردارند نگهداری معدن به‌صورت کاملا طبیعی است. وی می‌افزاید: مالکیت معدن در اختیار دولت بوده اما امتیاز بهره‌برداری آن به‌صورت اجاره‌ای در اختیار بخش خصوصی قرار گرفته است. وی تصریح می‌کند: 90 درصد از ساکنان روستای «معدن» به‌گونه‌های مختلف در استخراج و فرآوری فیروزه مشغول به‌کارند و چراغ این معدن را روشن نگهداشته‌اند.
بازار مشهد
نظافتی کارشناس بازار فیروزه می‌گوید: بازار مشهد قطب اصلی عرضه انواع فیروزه در کشور بوده و شاید تنها مکانی است که بتوان فیروزه‌های مرغوب نیشابور را در آنجا یافت.
وی می‌گوید: در این مکان فیروزه از هر گرم 200 تا 10 هزار تومان (بسته به کیفیت و خلوص آن) به فروش می‌رسد. نظافتی تصریح می‌کند: تراش فیروزه در مشهد کاملا سنتی بوده اما اخیرا بخش خصوصی اقدام به وارد کردن دستگاه‌های مدرن تراش فیروزه به ایران کرده است .
وی می‌افزاید: ترکیه، ایتالیا و سوئد عمده کشورهای خریدار فیروزه ایران هستند.
چگونگی تشکیل فیروزه
مانی پیروزبخت کارشناس ارشد اکتشاف معدن در رابطه با تشکیل فیروزه نیشابور به معدن و توسعه می‌گوید: تشکیل فیروزه به لحاظ فرآیندهای زمین‌شناسی بسیار پیچیده بوده و نیازمند شرایط بسیار خاص زمین‌شناسی است. سن احتمالی نهشت و تشکیل ذخایر فیروزه ایران را ائوسن بالایی تا الیگوسن پایینی تخمین می‌زنند. به‌طور کلی جهت تشکیل فیروزه چندین مرحله آلتراسیون باید انجام شود و به لحاظ کانی‌زایی، ارتباط مشخصی بین عمل دگرسانی کائولینیتیزاسیون و تشکیل فیروزه وجود دارد. بدین شکل که اسید سولفوریک حاصل از تجزیه پیریت و کالکوپیریت که حاوی مقداری مس است، در اثر برخورد با آپاتیت‌های موجود در سنگ، تولید اسید فسفریک و اسید فلوئوریدریک کرده، اسید فلوئوریدریک حاصله باعث از هم پاشیدگی فلدسپات‌های موجود شده و تولید Al2O3 می‌‌کنند. در اثر انحلال Al2O3 در اسید سولفوریک که حاوی مقداری سولفات مس و اسید فسفریک است، محلول‌های حاوی فیروزه به‌دست می‌آید که این محلول در داخل حفره‌ها و شکاف‌های سطح مشترک بین طبقات رسوب کرده و یا جانشین فلدسپات‌ها می‌شود. از این رو در تمامی موارد عامل اصلی کنترل‌کننده فاز کانی‌سازی فیروزه تکتونیک است. رنگ سبز فیروزه نیز در نتیجه جانشینی بخشی از Al+3 کانی فیروزه توسط Fe+3 پدید می‌آید و هر چه میزان آهن در ساختمان فیروزه افزایش یابد، رنگ آن سبزتر خواهد شد. از سوی دیگر در بازار بلورهای کریزوکولا، در اصطلاح نگین‌تراشان به فیروزه سبز قوچانی معروف است. کانی کریزوکولا یکی دیگر از کانیهای مس بوده که در برخی موارد همراه با فیروزه یافت شده و از لحاظ خصوصیات ظاهری تا حدودی مشابه آن است. این کانی که دارای ترکیب شیمیایی متفاوتی با فیروزه و نوعی سیلیکات مس آبدار است، از کیفیت پایین‌تری نسبت به فیروزه برخوردار بوده و قابل مقایسه با فیروزه‌های سبز رنگ که در کشورهای اروپایی از محبوبیت ویژه‌ای برخوردارند، نیست. این کانی به‌طور گسترده در نزدیکی اغلب معادن مس یافت می‌شود و شرایط تشکیل آن به مراتب ساده‌تر از فیروزه است . به‌طور کلی معادن و کانسارهای عمده فیروزه ایران در مناطق نیشابور و دامغان قرار دارند که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود: