عبادت
مقدمه
هر که نه گویای توخاموشبه هرچه نه یاد تو فراموش به
سپاس وستایش کریمی را که با کمال کبرا و عظمت واستغناء وعزت درِ لطف و مرحمت وبابِ عطوفت ورافت بر روی بندگان گشوده واصناف خلائق را از شریف و وضیع وخاص وعام رخصت مکالمه و مناجات و عرض حاجات عطا فرموده.
هر که رازی دارد،باوی روی بروی تواند گفت و هر که نیازی آرد در حضرت او عرض تواند نمود.
نه بر درش دربانی برگمشته که به کمک رشوه به او متوسل باید نمود،نه مانعی ونه رادعی، ونه ترس از چوبکی محافظ و مدافعی.
هرکه خواهد گو بیاوهرچه خواهد گو بگو
گیروداروحاجب و دربان،دراین درگاه نیست
همه کسرادرهمه جاوهمه وقت به جناب او را است واز ظاهر وباطن همه درهمه حال آگاه دولت ابدی و سلطنت سر مدی او را رواست و بس.تَعالی شَانُه وَتَقَدَّسَ.
پرستش ندای فطرت انسان،راز آفرینش و اصلی ترین نیاز بشر است .
عبادت سر لوحه تعالیم انبیاءو نشانه ایمان است وعبودیت حق عالی ترین رتبه ایست که آدمی می تواند به آن نائل گردد.
نمازدر راس همه عبادات و سرلوحه برنامه های تربیتی و پرورشی اسلام است .
نماز نویدی برای فرزندان حضرت آدم که : ای انسان ؛ای غمگین از هجران ؛ از هبوط متأثر مباش ؛« نماز » معراج مومن است .
پس ، در طریق عبودیت حق با آگاهی و اخلاص باید گام نهاد تا آدمی به مراحل کمال شایسته ی خود نائل گردد .
رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت
ستایش او را سزاست ، نیایش او را رواست که کرده خود رهبری ما به سپاس آوری
«وَ صَلَّ اللهُ عَلَی خَیرِ خَلقِهِ وَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّم . »
چرا عبادت ؟
عبادت به معنای اظهار ذلت ، عالی ترین نوع تذلل و کرنش در برابر خداوند است . در اهمیت آن همین بس که آفرینش هستی و بعثت پیامبران ( عالم تکوین و تشریع ) برای عبادت است . خداوند می فرماید: « و ما خََلَقتُ الجِنَّ و الإنسَ إلّا لِیَعبُدونِ »1
هدف آفرینش هستی و جن و انس ، عبادت خداوند است .
کارنامه همه انبیاء و رسالت آنان نیز ، دعوت مردم به پرستش خداوند بوده است :
« وَ لَقَد بَعَثنا فی کُلِّ اُمَّه ٍ رَسولاً أن اعبُدوا اللهَ وَ اجتَنَبوا الطّاغوتَ »2
پس هدف از خلقت جهان و بعثت پیامبران ، عبادت بوده است . روشن است که خدای متعال ، نیازی به عبادت ما ندارد ( فاِنَّ اللهَ غَنیٌ عَنکُم )3 و سود عبادت ، به خود پرستندگان بر می گردد ، هم چنان که درس خواندن شاگردان به نفع خود آنان است و سودی برای معلم ندارد .
عبادت فطری است !
اگر عبادت امری فطری شد ؛ یعنی بر اساس فطرت و سرشت پاکی که خداوند در نهاد هر بشری قرار داده است ، انجام شد همواره با ارزش است .
امتیاز فطرت بر عادت آنست که زمان و مکان ، جنس و نژاد و سن وسال در آن تأثیری ندارد و هر انسانی از آن جهت که انسان است ، آن را دارا می باشد ، مانند علاقه به فرزند که اختصاص به منطقه و نژاد خاصی ندارد و هر انسانی فرزندش را دوست می دارد . 4 اما مسائلی مانند شکل و فرم لباس یا غذا از باب عادت است و در زمان ها و مکان های مختلف ، متفاوت است . در بعضی مناطق ، چیزی مرسوم است که در جاهای دیگر رسم نیست .
عبادت و پرستش نیز یکی از امور فطری است و لذا قدیمی ترین ، زیباترین و محکم ترین آثار ساختمانی بشر مربوط به معبدها ، بتکده ها و آتشکده هاست . هدف انبیاء
نیز ایجاد روح پرستش در انسان نبوده است ، بلکه اصلاح پرستش در مورد شخص معبود و شکل عبادت است
بیشتر آیات مربوط به عبادت در قرآن ، دعوت به توحید در عبادت می کند ، نه اصل عبادت ؛ زیرا روح عبادت در انسان وجود دارد ؛ مثل میل به غذا که در کودکی هست ، ولی اگر راهنمایی نشود به جای غذا خاک می خورد و لذت هم می برد اگر رهبری انبیاء نباشد ، مسیر این غریزه منحرف می شود و به جای خدا ، معبود های دروغین و پوچ پرستیده می شود . آن گونه که در نبود حضرت موسی و غیبت چهل روزه اش ، مردم با اغوای سامری ، به پرستش گوساله ی طلایی سامری روی آوردند .
نقش عبادت
عبادت قرار دادن همه ابعاد زندگی در مسیر خواست و رضای الهی است . این گونه رنگ خدایی زدن به کارها تأثیر های مهمی در زندگی انسان دارد که به گوشه ای از آن ها اشاره می شود :
باقی ساختن فانی
قرآن می فرماید : « ما عِندَکُم یَنفَدُ وَ ما عِندَ اللهِ باقٍ » 1
آنچه نزد شماست ، پایان می پذیرد و آنچه نزد خداست ، ماندگار است. »
و نیز:«کُلُّ شَی ءٍ هالِکٌ اِلّا وَجهَهُ » 2 هر چیزی نابود می شود مگر آنچه وجهه و رنگ و روی الهی داشته باشد .
2- تبدیل مادیات به معنویات
اگر هدف در کارها خدا باشد و انسان بتواند نیت وانگیزه و جهت کارهایش را در مسی خواست خداود قرار دهد و بنده ی او باشد ، حتی کارهای مادی از قبیل خوردن ، پوشیدن ، دیدار ، کار روزانه ، خانه داری ، تحصیل ، همه و همه معنوی می شوند و بر عکس گاهی مقدس ترین کارها اگر با هدف مادی و دنیوی انجام گیرد از ارزش می افتد . اولی نهایت استفاده است ، دومی نهایت زیان .
ابعادعبادت در فرهنگ اسلام عبادت فرا تر از نمونه هایی چون نماز و روزه است . همه ی کارهای شایسته که به نفع مردم نیز باشد ، عبادت است . به برخی از کارها که در اسلام عبادت به حساب آمده اشاره می کنیم :
تفکر در کار خدا
امام صادق (ع) می فرمایند :
« لَیسَتِ العِباده ُ کَثرَه َ الصلوه ِ و الصَومِ إنّما العِبادَه َ التَّفَکُرُ فی أمرِالله ِ » 1
عبادت ، زیاد نماز خواندن و روزه گرفتن نیست ، همانا عبادت اندیشیدن در امر خداوند است .
کسب و کار
رسول خدا (ص) می فرمایند :
« العِباده ُ سَبعونَ جُزئاً أفضلُها طَلَبُ الحَلال »2
عبادت هفتاد بخش است ، برترین آن طلب حلال و به دنبال روزی رفتن است .
آموختن دانش
پیامبر اسلام فرمود :
« مَن خَرَجَ یَطلُبُ باباً مِنَ العِلمِ لِیَرُدَّ بِهِ الباطِلاً اِلیَ الحَقِّ وَ ضالّاً اِلیَ الهُدی کانَ عَمَلَهُ کَعِبادَه ِ أربَعینَ عاماً » 3
کسی که از خانه به دنبال آموختن دانش بیرون رود تا با آن باطلی را رد کند و گمراهی را به عبادت بکشاند ، کار او همچون چهل سال عبادت است .
خدمت به مردم
روایات بسیاری است که خدمت به مردم و رسیدگی به مشکلات آن ها را از بسیاری از عبادت ها و حج مستحب به مراتب برتر به حساب آورده است .
به قول سعدی استاد شعر و ادب:
عبادت به جز خدمت خلق نیست به تسبیح و سجاده و دلق نیست
انتظار حکومت عدل جهانی
پیامبر (ص) فرمود : « اَفضَلُ العِبادَه ِ اِنتِظارُ الفَرَجِ » 4
انتظار فرج و گشایش ( با آمدن امام زمان ) برترین عبادت است .
پس رنگ و صبغه ی الهی دادن به کارها ، هب ارزش آن ها می افزاید و آن را عبادت و گاهی برتر از عبادت می سازد . نیت صحیح اکسیری ا ست که هر فلز بی ارزشی را طلا می سازد و کارهایی که با نیت تقرب انجام می گیرد ، عبادت می شود . با این حساب می توان گفت که ابعاد و نمونه های عبادت قابل شمارش نیست و حتی نگاه پر مهر به پدر و مادر ، نگاه به چهره ی علما و کعبه و نگاه به رهبر دینی و برادر دینی هم عبادت است . 1
نهرو مردی است که از سنین جوانی لامذهب شده ، در اواخر عمر یک تغییر حالی در او ایجاد شده و خودش می گوید : من هم در روح خودم و هم در جهان یک خلائی را ، یک جای خالی را احساس می کنم که هیچ چیز نمی تواند آن را پر کند مگر یک معنویتی و این اضطرابی که در جهان پیدا شده است ، علتش این است که نیروهای معنوی جهان تضعیف شده است . این بی تعادلی در جهان از همین است . می گوید : الان در کشور اتحاد جماهیر شوروی این ناراحتی به سختی وجود دارد . تا وقتی که این مردم گرسنه بودند و گرسنگی به ایشان اجازه نمی داد در مورد چیز دیگری فکر بکنند ، یک سره در فکر تحصیل معاش و مبارزه بودند . بعد که یک زندگی عادی پیدا کردند یک ناراحتی روحی در میان آن هاپیدا شد . در موقعی که از کار بیکار شدند ، تازه این اول مصیبت آن هاست که این ساعت فراغت و بیکاری را با چه چیزی پر کنند . بعد می گوید : گمان نمی کنم این ها بتوانند آن ساعات را جز با امور معنوی یا چیز دیگری پر کنند و این همان خلائی است که من دارم .
پس معلوم می شود که انسان یک احتیاجی به عبادت و پرستش دارد . امروزه که در دنیا بیماری های روانی زیاد شده است ، در اثر این است که مردم از عبادت و پرستش رو بر گردانده اند .
عبادت نیاز روحی بشر2
پرستش یعنی چه ؟ پرستش آن حالتی را می گویند که در آن انسان یک توجهی می کند از ناحیه ی باطنی خودش به آن حقیقتی که او را آفریده است و خودش را در قبضه ی قدرت اومی یبیند ، خودش را به او نیازمند و محتاج می بیند ؛ در واقع سیری است که انسان از خلق به سوی خالق می کند .
نماز قطع نظر است از هر چه طبیب سرخانه است ؛ یعنی اگر ورزش برای سلامتی مفید است ، اگر هوای پاک برای هر کس لازم است ، اگر غذای سالم برای انسان لازم است ، نماز هم برای سلامتی روح انسان لازم است . شما نمی دانید اگر انسان در شبانه روز ساعتی از وقت خود را اختصاص به راز و نیاز دهد ، چقدر روحش را پاک می کند و عنصرهای روحی موذی به وسیله ی نماز از روح انسان بیرون می رود. 1
عبادت راز آفرینش
خداوند انسان را برای این آفرید که تنها او را پرستش کند وفرمان او را بپذیرد . پس او وظیفه اش اطاعت امر خداست.
« همانا جن و انس را نیافریدم مگر برای اینکه مرا پرستش کنند . » 2
« همانا از آنان مباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند، خودشان را از یاد خودشان برد. » 3
عبادت نشانه ایمان
روزی پیغمبر اکرم (ص) در وقت بین الطلوعین سراغ «اصحاب صفه» رفت (پیامبر، زیاد سراغ اصحاب صفه می رفت)در این میان چشمش به جوانی افتاد . دید این جوان یک حالت غیر عادی دارد،دارد تلو تلو می خورد. چشمهایش به کاسه سر فرو رفته است و رنگش رنگ عادی نیست.جلو رفت و فرمود: کیف اصبحت؟(چگونه صبح کرده ای؟) عرض کرد:اصبحت موقناً یا رسول الله(در حالی صبح کرده ام که اهل یقینم؛)یعنی آنچه توبا زبان خودت از راه گوش به ما گفته ای من اکنون از راه بصیرت می بینم.پیغمبر می خواست یک مقدار از او حرف بکشد.فرمود:هر چیزی علامتی دارد،تو که ادعا می کنی اهل یقین هستی،علامت یقین تو چیست؟ (ماعلامه یقینُک؟) عرض کرد : «اِنَّ یَقینی یا رسول الله هو الّذی احزَنَنی واسهَر لَیلی واظمأ هو أجری» علامت یقین من این است که روز ها مرا تشنه می دارد و شبها مرا بی خواب ؛ یعنی این روزهای روز
و شب زنده داری ها ، علامت یقین است . یقین من نمی گذارد که شب سر به بستر بگذارم ؛ یقین من نمی گذارد که حتی یک روز مضطر باشم . فرمود : این کافی نیست ، بیش از این بگو ؛ علامت بیشتری از تو می خواهم . عرض کرد : یا رسول الله ! الان که در این دنیا هستم درست مثل این است که آن دنیا را می بینم و صداهای آن جا را
می شنوم ، صداهای اهل بهشت را از اهل بهشت و صداهای اهل جهنم را از اهل جهنم می شنوم ؛ یا رسول الله اگر به من اجازه دهی اصحاب را الان یک یک معرفی کنم که کدامیک بهشتی و کدامیک جهنمی اند . فرمود : دیگر سخن مگو . 1
گفت پیغمبر صباحی زید را کَیفَ اَصبَحتَ ای رفیق با صفا
گفت عَبداً موقناًباز اوش گفت کو نشان از باغ ایمان گر شکفت
گفت تشنه بودهام من روزها شب نخفتم ز عشق و سوز ها
گفت از این ره کوره آوردی بیار در خور فهم و عقول این دیار
گفتخلقان چو بینند آسمان من ببینم عرش را با عرشیان
هین بگویم یا فرو بندم نفس لب گزیدش مصطفی یعنی که بس
بعد پیغمبر به او فرمود : جوان آرزویت چیست ؟
عرض کرد : یا رسول الله شهادت در راه خدا.
آن عبادتش و این هم آرزویش ؛ آن شبش و این هم روزش . این می شود مومن اسلام ، میشود انسان اسلام ؛ همان که دارای هر دو درد است ، ولی درد دومش را از درد اولش دارد ؛ آن درد خدایی است که این درد دوم را دراو ایجاد کرده است .2
عبادت سر لوحه تعلیمات اسلام3
در جلسه ای که راجع به عبادت صحبت می کردم گفتم نگویید اسلام تنها یک دین اجتماعی است ، اسلام تنها دردین اخلاق است. بلکه اسلام دین همه اینهاست . اسلام بالاترین حرف را درباره تعلیمات اجتماعی گفته است .
خداوند در قرآن می فرماید: « لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَاَنزَلنا مَعَهُمُ اِلکِتابَ وَالمیزانَ لِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِیقومَ النّاسُ بِالقِسطِ »4
حرف ها را زده است .
هم چنین می فرماید:
« هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الاُمّیینَ رَسولاً مِنهُم یتلوا عَلَیهِم آیاتِه ِوَ یزَکّیهِم وَ یعَلِّمُهُمُ الکِتاب َوالحِکمَه َ » .1
ولی آیا اسلام که ارزش تعلیمات اجتماعی را این قدر بالا برده ، از ارزش عبادت چیزی کاسته است ؟ ابدا ً، ارزش عبادت را هم یک ذره نکاسته است ؛ بلکه مقام عبادت را در مافوق همه این ها حفظ کرده است .
از نظراسلام سر لوحه ی تعلیمات ، عبادت است . اگر عبادت درست باشد آن دو تای دیگر درست می شود و اگر عبادت نباشد آن دو ، واقعیت پیدا نمی کند. باور نکنید که یک کسی در دنیا پیدا بشود که در مسائل اخلاقی و اجتماعی مسلمان خوبی باشد ولی در مسائل عبادی مسلمان خوبی نباشد . ما برای آدم نماز خوان چیزی از مسلمانی قائل نیستیم.
میانه روی در عبادت
انسان وقتی سالم است که میان اندامش تناسب باشد و اگر عضوی بزرگتر یا کوچکتر از حد معمولش باشد ، ناقص الخلقه است . در امور معنوی نیز انسان باید ارزش ها را به صورت هماهنگ در خود پرورش دهد .
به پیامبر اسلام (ص)خبر دادند که گروهی از امت تو به خاطر عبادت ، همسر و فرزند را رها کرده و به مسجد آمده اند . پیامبر فریاد برآورد که این راه و روش من نیست . من خودم با همسر زندگی می کنم و در منزل ساکنم . هر کس غیر از این عمل کند از من نیست .
امام صادق (ع) داستان مسلمانی را نقل می کند که یک همسایه مسیحی داشت که مسلمان شد . همسایه ی مسلمان هنگام سحر او را بیدار کرد و به مسجد آورد و به او گفت نماز شب بخوان تا صبح شود . هنگام صبح گفت : نماز صبح و پس
از آن تا طلوع افتاب دعا بخوان . سپس تا وقت نماز ظهر قران و نماز بخوان و بدینگونه یک شبانه روز او را با نماز و قرآن و دعا پر کرد .
مسیحی که به خانه بازگشت خسته شد و دست از اسلام برداشت و دیگر پای به مسجد نگذاشت .
در سفارشات اسلامی آمده که اوقات خود را به چهار قسمت کنید و سهمی را برای تفریح و لذت بگذارید که اگر این گونه عمل کردید برای کارهای دیگر نشاط خواهید داشت .
قرآن کریم به یهودیانی که در روز استراحت و تعطیل به ماهیگیری و کار می رفتند ، عنوان متجاوز میدهد : « وَ لَقَد عَلِمنا الّذینَ اعتدوا مِنکُم فِی السَبتِ » 1
ما از متجاوزین روز شنبه که حریصانه به سراغ کار رفتند ، آگاهیم .
مدیریت در عبادت
مدیریت تنها در مسائل اجتماعی و اقتصادی و سیاسی نیست ؛ بلکه امور عبادی نیز نیاز به برنامه ریزی و مدیریت و هماهنگی دارد .
نگاهی به نماز کنید می بینید که یک طرح معین دارد با تکبیر آغاز می شود و با سلام تمام . تعداد رکعات و رکوع و سجودش مشخص است . اوقات انجام آن مخصوص است و جهت آن رو به قبله است . اما طرح تنها کافی نیست ، اقامه و اجرای ان نیاز به امام جماعتی جامع و جامعه نگر دارد .
باید مردم را از طریق نشاط به نماز و مسجد ترقیب @کرد . باید نظم و هماهنگی در صفوف جماعت و تبعیت از امام جماعت در آن مراعات شود و به هر حال مدیریتی کامل را می طلبد تا به بهترین نحو پیاده شود.
عبادت داروخانه ی شبانه روزی
هرکس در هر لحظه بدون هیچ وقت قبلی و واسطه ای می تواند ، با هر زبانی با او ارتباط بر قرار کند . هر چند اوقاتی مخصوص از قبیل هنگام سحر ، غروب جمعه یا هنگام نزول باران و یا شب قدر ، دعا و عبادت حال دیگری دارد ، اما به هر حال عبادت ، اختصاصی به این اوقات ندارد. عبادت داروی غفلت ونسیان وعصیانست 2؛ داروی اطمینان خاطر وزدودن اضطراب هاودل نگرانی هاست .3