بلوغ
سن رسیدن به بلوغ متفاوت است؛ بلوغ می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۹ سالگی اتفاق افتد، ولی متوسط سن بلوغ در دختران از ۸ تا ۱۲ سالگی است و پسران یک یا دو سال بعد از آن به سن بلوغ می‌رسند.
در طول زندگی یک فرد، وقایعی، رخ می‌دهند که از اهمیت خاصی برخوردارند و به‌عنوان نقاط عطفی در زندگی از آنها یاد می‌شود. یکی از این وقایع بلوغ است.
بلوغ در لغت به معنی رسیدگی و پختگی است که در ابعاد جسمانی، روانی، عاطفی، معنوی و اجتماعی در سنین نوجوانی پی ریزی می‌شود. بلوغ دوره بحرانی انتقال از مرحله کودکی به بزرگسالی و زمان کسب قدرت باروری است. نوجوان تغییراتی در جسم و روح خود احساس می‌کند، سوالاتی برای او مطرح می‌شود و دچار اضطراب می‌شود.
با اینکه نوجوانی در فرهنگ ها اغلب با جشن و شادی همراه است ولی نوجوانان برداشت خوبی از بلوغ و بزرگ شدن ندارند. بلوغ دوران رشد سریع است که یک تا دو سال قبل از اینکه پسر یا دختر به بلوغ جنسی برسند شروع می شود و شش ماه تا یک سال بعد از آن هم ادامه می‌یابد، بنابراین دوره کامل این مرحله رشد سریع حدوداً سه سال طول می کشد. تغییرات ناگهانی و سریعی که هنگام بلوغ اتفاق می افتد موجب سراسیمه شدن، دستپاچگی و نگرانی نوجوانان می شود و در خیلی از موارد به بروز رفتارهای ناهنجار و غیرمطلوب در آنان می‌انجامد.
بلوغ یک مرحله بحرانی است که درگذر از این دوره، زیربنای زندگی بزرگسالی فرد پی‌ریزی می‌شود و ممکن است بسیاری از مشکلات روانی، بیماری‌های عفونی، ازدواج‌های ناموفق، حاملگی‌های زودرس و مخاطره‌آمیز، صدمات و مرگ‌ومیر مادر و کودک و در نهایت مشکلات عدیده جسمی و روحی ریشه در این دوران داشته باشند.
● سن بلوغ
سن رسیدن به بلوغ متفاوت است؛ بلوغ می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۹ سالگی اتفاق افتد، ولی متوسط سن بلوغ در دختران از ۸ تا ۱۲ سالگی است و پسران یک یا دو سال بعد از آن به سن بلوغ می‌رسند. بلوغ معمولاً به سه مرحله تقسیم می‌شود.
▪ بلوغ جسمی: از ۱۰ تا ۱۲ سالگی بلوغ جسمی آغاز می شود.
▪ بلوغ روانی: تقریباً ۲ تا ۴ سال بعداز بلوغ جسمی بلوغ روانی به‌وجود می آید.
▪ بلوغ اجتماعی: دو سال بعداز بلوغ روانی بلوغ اجتماعی ایجاد می‌شود.
● عوامل موثر بر بلوغ
اگر چه وراثت مهمترین عامل است، وضعیت تغذیه، سلامت کلی، محل جغرافیایی، در معرض نور بودن و وضعیت روانی نیز از جمله مسائلی هستند که در چگونگی آغاز بلوغ موثرند. بلوغ در دختران چاق نسبتا زودتر و در دختران دچار سوء تغذیه شدید دیرتر آغاز می‌شود.
سکونت در روستا ها و مناطق نزدیک به استوا و ارتفاعات کم، بلوغ را تسریع می‌کند و دختران ساکن مناطق دور از استوا و ارتفاعات، بلوغ را دیرتر تجربه می‌کنند. در مجموع، نسبت به چند دهه قبل سن بلوغ قدری کاهش یافته است که تصور می‌شود به دلیل بهبود وضعیت تغذیه و شرایط زندگی سالم تر باشد. گاهی بلوغ در دختران خیلی چاق یا مبتلا به دیابت یا دختران ورزشکار دیرتر اتفاق می‌افتد.
● چرا بلوغ اتفاق می افتد؟
این هورمون ها از غده ای به نام هیپوفیز که در قاعده مغز قرار دارد و نیز از غدد جنسی (بیضه‌ها در پسران و تخمدان‌ها در دختران) ترشح می‌شوند و با تاثیرگذاری بر سایر غدد و اثر متقابل بر یکدیگر سبب رشد و تکامل غدد جنسی و سایر اعضای تناسلی و بروز صفات ثانویه جنسی می‌شوند.
● تغییرات جسمی در بلوغ
هنگام رشد سریع و ناگهانی دوران بلوغ، از نظر جسمانی تغییراتی در نوجوانان به وجود می آید که اغلب موجب اضطراب، دستپاچگی و نگرانی آنها می‌شود و اگر از اتفاقاتی که برای آنها پیش می‌آید اطلاع و آگاهی نداشته باشند چه بسا این دل‌نگرانی‌ها ادامه پیدا کند.
▪ تغییر در اندازه بدن: شامل افزایش وزن و طول قد است. افزایش سریع قد در مراحل اولیه بلوغ اتفاق می‌افتد و حداکثر این افزایش در پسران در ۱۴ سالگی است. بیشترین افزایش طول قد دو سال بعد از بلوغ است و بعد از آن سرعت رشد کاهش پیدا می کند و این کاهش تا سن ۲۰ و ۲۱ سالگی ادامه می یابد.
به علت دوره طولانی رشد، قد پسران معمولاً بلندتر از دختران است. افزایش وزن در هنگام بلوغ فقط مربوط به افزایش چربی نیست، بلکه به رشد و تکامل استخوان و عضله نیز مربوط می‌شود. به همین دلیل با وجود اینکه پسران و دختران در دوران بلوغ به سرعت افزایش وزن پیدا می‌کنند، باریک و لاغر و استخوانی به نظر می رسند. در پسران حداکثر افزایش وزن غالباً یک یا دو سال دیرتر از دختران پیش می‌آید و بیشترین میزانآن در ۱۶ سالگی است و بعد از آن افزایش وزن کمتر است.
البته چاق شدن پسران و دختران در دوران بلوغ هم غیرمعمول نیست. نزدیک شروع بلوغ در سنین ۱۰ تا ۱۲ سالگی معمولاً در ناحیه شکم، ران‌ها، گردن و گونه چربی جمع می شود ولی بعد از کامل شدن بلوغ و زمانی که رشد سریع قد شروع می‌شود این چربی‌ها به تدریج کمتر می‌شوند.
▪ تغییر در اندام‌های بدن: بعضی از نقاط بدن که در سال‌های اولیه زندگی به تناسب خیلی کوچک هستند در زمان بلوغ بزرگ می شوند؛ این حالت به‌خصوص در بینی، پاها و دست‌ها بیشتر مشاهده می‌شود.
در کودکان بزرگتر، در مقابل تنه باریک و بلند، شانه‌ها پهن و کمر هم عریض می‌شود. ساق‌ها به تناسب بیشتر از تنه رشد می‌کنند و فرد ابتدا بلند به نظر می‌رسد. به تدریج وقتی تنه کشیده و رشد کمر متوقف شد، بدن اندازه و نسبت فرد بالغ را پیدا می کند.
درست قبل از بلوغ، رشد ساق‌ها متناسب با رشد تنه نیست و این حالت تا ۱۵ سالگی ادامه می یابد. در کودکانی که بلوغ دیررس دارند رشد ساق‌ها برای مدت طولانی ادامه دارد ودر نتیجه این کودکان ساق‌های بلندتری نسبت به همسالان خود دارند. خیلی از تغییرات یاد شده در بالا در بازوها هم اتفاق می‌افتد و کودکانی که بلوغ دیررس دارند بازوهای بلندتری دارند. این تغییرات باعث می‌شود یک نوجوان در ابتدای دوران رشد ظاهر متناسبی نداشته باشد.
هورمون‌ها باعث بروز بلوغ می شوند. از حدود ۵ سال قبل از بلوغ جنسی، میزان کمی از هورمون‌های جنسی تولید و ترشح می شوند، که این میزان به تدریج در دوران بلوغ افزایش می‌یابد و سبب تکامل ساختمانی دستگاه تناسلی و عمل غدد جنسی می شود .
▪ رشد و تکامل صفات اولیه جنسی: صفات اولیه جنسی مربوط به فعالیت بیضه‌ها وتخمدان‌ها و آلت تناسلی است. بیضه‌ها غدد جنسی مردانه و عضو اصلی تولید مثل مرد هستند. این غدد اسپرم و هورمون تستوسترون تولید می‌کنند و تولید اسپرم در تمام طول حیات مرد ادامه دارد. بیضه‌ها در ۱۴ سالگی فقط ۱۰ درصد رشد دارند و بعد ازیک یا دو سال سرعت رشد آنها افزایش می‌یابد و سپس کند می شود، به طوری که در ۲۰ تا ۲۱ سالگی این رشد کامل می‌شود.
اولین انزال که یکی از معیارهای بلوغ است معمولاً هنگام خواب پیش می‌آید اگر درباره آن چیزی به نوجوان گفته نشده باشد دچار نگرانی و اضطراب خواهد شد، ولی باید بداند که این یکی از مراحل رشد و تکامل است که از سلامت وجود او خبر می‌دهد و نباید باعث نگرانی شود.
▪ رشد و تکامل صفات ثانویه جنسی: ظاهر پسران و دختران در مراحل رشد و تکامل دوران بلوغ به‌طور فزاینده با هم تفاوت پیدا می‌کند. این تغییر که معلول رشد تدریجی صفات ثانویه جنسی است آنها را از هم متمایز می‌سازد. چون صفات مورد نظر مستقیماً ارتباطی با توالد و تناسل ندارند به آنها ثانویه گفته می‌شود. تا وقتی ظاهر پسر و دختر کودکانه است کششی نسبت به هم ندارند ولی وقتی صفات ثانویه جنسی نمایان شد این کشش پیدا می‌شود.
از دیگر اتفاقات دوران بلوغ رویش موهای زهار (شرمگاه) است. شروع رویش موها از ابتدای بلوغ تا ۱۵ سالگی است. ابتدا این موها کم، نازک و ظریف‌اند و به‌تدریج تیره‌رنگ، زبر و مختصری پیچ‌دار می‌شوند.
پس از تکمیل رشد موهای زهار رویش موی صورت ، زیربغل شروع می‌شود. بعضی افرد پرموتر از دیگران هستند و در بعضی ممکن است موهای روی قفسه سینه رشد نکند. پوست زبر و رنگ آن خاکستری می‌شود و منفذ پوست بازتر و وسیع تر می‌شود.
در همین زمان غدد چربی در پوست بزرگ و فعال می شوند و در اثر افزایش فعالیت غدد چربی ممکن است جوش‌هایی روی صورت و پوست بدن ظاهر شوند که به آنها آکنه می گویند و محل شایع آنها صورت است. این جوشها نباید دستکاری شوند زیرا در اثر دستکاری حالت چرکی پیدا می کنند و احتمال آنکه جایشان به صورت فرورفتگی در صورت باقی بماند بیشتر می شود. اگر این جوشها زیاد شدند و ایجاد ناراحتی کردند بهتر است با مشورت والدین به پزشک مراجعه شود و از خوردن شیرینی وغذاهای چرب و پرادویه حتی المقدور خودداری شود . در ضمن غدد عرق زیربغل شروع به فعالیت می‌کند و عرق کردن در مراحل پیشرفت بلوغ افزایش می یابد. این فعالیت‌های غدد چربی وعرق ممکن است سبب تولید بوی خاصی شود که کمی ناراحت کننده است.
تغییر صدا در پسران ناشی از رشد طناب‌های صوتی است. صدا ابتدا خشن و کمی ناهنجار و شاید دورگه است. بعد بم می‌شود، ولی به تدریج آهنگ صدا مطلوب‌تر خواهد شد.
برآمدگی پستان در دختران اولین نشانه بلوغ در آنها است اما گاهی برآمدگی‌های مختصری اطراف نوک پستان مردان بین ۱۲ تا ۱۴ سالگی نیز ظاهر می شود. دختران معمولاً اوایل دوران بلوغ دچار جهش رشدی می شوند و قاعدگی هم معمولاً بین سنین ۱۱ تا۱۴ سالگی اتفاق می‌افتد.