آفرینش هستی
حضرت زهرا (س)علت آفرینش هستی
رسول خدا فرمود: هنگامى که خداى تعالى حضرت آدم ابوالبشر را آفرید و از روح خود در او بدمید، آدم به جانب راست عرش نظر افکند، آنجا پنج شبح غرقه در نور به حال سجده و رکوع مشاهده کرد، عرض کرد: خدایا قبل از آفریدن من، کسى را از خاک خلق کردهاى؟ خطاب آمد: نه، نیافریدهام. عرض کرد: پس این پنج شبح که آنها را در هیئت و صورت همانند خود مىبینم چه کسانى هستند؟
خداى تعالى فرمود: این پنج تن از نسل تو هستند، اگر آنها نبودند، ترا نمىآفریدم، نامهاى آنان را از اسامى خود مشتق کردهام (و من خود آنان را نامگذارى کردهام)، اگر این پنج تن نبودند، نه بهشت و دوزخ را مىآفریدم و نه عرش و کرسى را، نه آسمان و زمین را خلق مىکردم و نه فرشتگان و انس و جن را.
منم محمود و این محمد است، منم عالى و این على است، منم فاطر و این فاطمه است، منم احسان و این حسن است، و منم محسن و این حسین است. به عزتم سوگند، هر بشرى اگر به مقدار ذرهى بسیار کوچکى کینه و دشمنى هر یک از آنان را در دل داشته باشد، او را در آتش دوزخ مىافکنم... یا آدم، این پنج تن، برگزیدگان من هستند و نجات و هلاک هرکس وابسته به حب و بغضى است که نسبت به آنان دارد. یا آدم، هر وقت از من حاجتى مىخواهى، به آنان توسل کن.
ابوهریره مىگوید، پیامبر اکرم در ادامهى سخن فرمود: ما پنج تن کشتى نجاتیم، هرکس با ما باشد، نجات یابد، و هرکس که از ما روگردان شود هلاک گردد. پس هرکس حاجتى از خدا مىخواهد پس به وسیلهى ما اهلبیت از حضرت حق تبارک و تعالى مسئلت نماید».
حقیقت آنست که پنج تن مقدّس رمز خلقتند:
یا أحمَدُ! لَو لاکَ لَما خَلَقتُ الأفلاکَ، وَ لَو لا عَلِىُّ لَما خَلَقتُکَ، وَ لَو لا فاطِمَه ُ لَماخَلقُتُکما. (1)
اى احمد! اگر تو نبودى آسمان و زمین نمىآفریدم و اگر على نبود تو را نمىآفریدم و اگر فاطمه نبود شما را نمىآفریدم (یعنى شمایان رمز خلقتید).
و فاطمه حوریّهاى بود که چند صباحى لباس آدمیان در بر نمود: (2)
1- میرجهانى: (ال) جُنّه العاصمه ، ص 148 (به نقل از کشف الآلى صالح بن عبدالوهّاب بن عرندس) (و) مرندى: ملتقى البحرین، ص 14 (و) مستنبط: القطره ج 1: ص 164 (و) قمى: سفینه البحار، ماده «خلق» (و) نمازى: مستدرک سفینه البحار، ج 3: ص 334 (حدیث قدسى)
شاید در نظر نخست این روایت احتیاج به تأمّل داشته باشد؛ امّا با اندکى دقّت، لطافت تعبیر به کار رفته در آن اشکار مىگردد.
همچنانکه مىدانید کنیهى حضرت زهرا (علیهاالسّلام) «امّابیها» است. در سبب مکّنا شدن حضرتش به این کنیه با مدد از روایتى که از امام باقر (علیهالسّلام)نقل شده است- و ما آن را در سطور بالا ذکر نمودیم- که حضرت فرمودند ریشه درخت نبوّت زهراى اطهر است و یا روایتى که ذهبى در کتاب میزان الاعتدال (ج 1:ص 234) از رسول خدا نقل مىکند که حضرت مىفرمایند: «أنَا شَجَرَه ٌ، وَ فاطِمَه ُ أصلُها،وَ عَلِىُّ لِقاحهُا، وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ ثَمَرُها» (یعنى من درخت، فاطمه ریشه آن، على لقاح آن، و حسن و حسین میوهى آن هستند) آشکار مىگردد که خلقت پیامبر، على، حسن و حسین (علیهمالسّلام) در عالم انوار بسته به خلقت حضرت زهرا (علیهاالسّلام) بوده است. فَافهَم فَإنَّهُ دَقِیقٌ جِدّاً
فلسفه آفرینش
قالت (سلام الله علیها): ... اِبتدَع الاشیاء لامِن شیء کَان قَبلَها وَ اَنشاها بِلا احتِذاءٍ و اَمثِلَه ٍ اِمتَثَلها، کَوَّنهابِقُدرَتِهِ وَذرَءَها بِمَشیتهِ مِن غَیرِحاجَه ٍ مِنهُ اِلی تَکوینها وَ لافائِده ٍ له فی تَصویرها اِلا تَثبیتاً لِحکمته وَ تَنبیهاً عَلی طاعِتَهِ وَ اِظهاراً لِقُدرتِهِ وَتعَّبُداً لِبَریتِهِ وَ اِعزازاً لِدَعوته. ثم جعل الثواب عَلی طاعته و وضع العقاب عَلی مَعصیته ذیادَه ً لعباده عن نِقمَتِه وَ حِیاشَه ً منه لَهُم اِلی جَنتهُ
فاطمه (سلام الله علیها) درادامه فرمود: (خداوند) اشیای عالم را بدون اینکه چیزی قبل از آن موجود باشد، آفرید وبدون الگو ونمونه ای ایجاد کرد؛ باقدرت خود پدید آورد و بااراده خود به آن هستی بخشید. نه به آفریدن آنها نیازمند بود و نه از خلقت آنها سود می برد، جزآن که خواست حکمتش تحقق یابد وهمه را به اطاعت و بندگی آگاه نماید؛ قدرت خود را آشکار کند و به همگان راه عبودّیت آموزد و دعوت خود راعزت بخشد. آنگاه پاداش را بر اطاعت و بندگی، وعذاب را در مخالفت و سرپیچی قرار داد تا بندگان را از عقوبت برهاند و به سوی بهشت سوق دهد
آفرینش هستی و امتیازات آن
«ابداع» و«ابتداع» یعنی پدید آوردن چیزی و پرداختن به کاری بدون نمونه والگوی پیشین. حضرت در این عبارت از خطبۀ گرانسنگ خود، به یکی از امتیازات مهم آفرینش اشاره می فرمایند؛ به اینکه ذات اقدس احدیت بدون نمونه قبلی و تقلید، آفرینش را آغاز کرده است.
علی(علیه السلام) دراین باره می فرمایند:
...الّذی ابتدع الخلق عَلی غیر مثال اِمتثلَهُ وَلامِقدارٍ احتذی علیه مِن خالق معبودٍ کان قبله 1
خدایی که پدیده ها را ازهیچ آفرید. در آفرینش نه نمونه ای نداشت تا از آن استفاده کند و نه نقشه و طرحی ازآفریننده ای پیش از خود که از آن در آفریدن موجودات بهره گیرد.
بنابراین آفرینش کائنات ابداعی است؛ یعنی هیچ سابقه هستی نداشته است. البته معنای ابداع آن نیست که خداوند، عالم را از عدم پدید آورده باشد، چون «عدم» چیزی نیست که ماده و موضوع عالم باشد. از این روی دختر بزرگوارپیامبراسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) نفرموده است: ابتدع الاشیاء من العدم.
این نوع خلقت، فقط مخصوص ذات احدیت پروردگاراست که همۀ مخلوقات را ایجاد کرد و به آنها وجود داد، بدون آن که الگو و مثالی از قبل داشته باشد و آسمانها و زمین را آفرید بی آن که صورتی از آن موجود باشد؛ نه چنان که صورتگران در تصاویر خود از امور طبیعی الهام می گیرند و گاهی اشکال مختلفی را به هم می آمیزند و شکل جدیدی را ابداع می کنند؛ مثل ساختن رادار برای هواپیماها که با توجه به ساختمان بدن خفاش طراحی شده است و یا مهندسی که می خواهد ساختمان بزرگی را می خواهد بسازد و اول نقشۀ آن را ترسیم می کند، تا آن را بسازد.
حضرت زهرا (سلام الله علیها) می فرمایند: خداوند تبارک و تعالی برای خلقت جهان هستی اعم از انسان وحیوان و گیاهان وجمادات نیازی به الگو نداشته و بدون آن صورتگری کرده است. ایشان درادامۀ خطبه با جملۀ
... کوّنها بقدرته و ذرأها بمشیته
با توانایی بیکرانش پدیده ها را آفرید و با مشیت و خواست خویش آنها را در زمین پراکند
این نکته را متذکر می شوند که آفرینش امری عمومی و شامل بر هر چیزی است که از هستی بهره ای دارد؛ به این معنا که هیچ موجودی نیست جز آنکه به قدرت و صنعت خداوند، هستی یافته است و هیچ یک از موجودات عالم، خویش را نیافریده وهیچ ممکن الوجودی در آفرینش نقشی نداشته است، چون همه آفریده اویند.
نکته مهم تراینکه هیچ آفریده ای پس ازپدید آمدن، از پدید آورندۀ خود بی نیاز نیست. در ماندگاری و دوام نیز هر لحظه به خالق خود محتاج است و تا هنگامی که باقی است ازسوی خداوند به وی افاضه هستی می شود و هرگاه به این فیض نرسد ، نامش از لوح هستی محو می گردد.
بنابراین عالم با همه وسعت و پهناوری، مستقل و بی نیاز از خدا نیست چراکه «اگر نازی کند از هم فرو ریزند قالبها» خداوند در خلقت این جهان، غنی مطلق است. حضرت به همین معنا در جمله بعد اشاره می فرمایند که:
... مِن غیرحاجه منه اِلی تکوینها وَلا فائده ٍ له فی تصویرها اِلاّ تثبیتاً لحکمته
... خداوند پدیده ها را آفرید بی آنکه به آفرینش آنها نیاز داشته باشد و بدون آنکه فایده ای از صورت بندی آنها عاید ذات پاکش شود، جزاینکه خواستۀ حکمتش را از این طریق آشکار سازد
انسان موجودی جستجوگراست و غریزۀ حقیقت جویی وحس کنجکاوی، او را واداشته که در مسألۀ آفرینش جهان در حدّ استعداد و قوای ادراکی خود تفکرکند و این از ویژگیهای معارف اسلامی است که به پژوهشگران و جستجوگران حقیقت اجازه می دهد که با تلاش خود و راهنمائی های اهل بیت (علیهم السلام) به حقیقت ناب دست یابند.