تحقیق مقاله جغرافیای تاریخی عربستان

1) عربستان در جهان اسلام

عربستان سعودی با 2/149/690 کیلومتر مربع مساحت، در آسیای جنوب غربی قرار دارد که مدار رأس السرطان از آن می گذرد. طول مرزهای آن به 4532 کیلومتر بالغ می گردد و از نظر سیمای جغرافیایی، شامل ارتفاعات غربی، نجد (بخش اعظم شبه جزیره)، منطق احساء در ساحل شرقی و بر کرانه خلیج فارس و صحرا های شمالی می باشد. این کشور را به سه ناحیه تقسیم می کنند: حجاز که همچون حاجز (پرده ای) بین بیابان نجد و تهامه قرار گرفته است و مکه و مدینه از شهرهای آن هستند. تهامه که تا ساحل دریای سرخ ادامه دارد و به دلیل گرمای شدید و خشونت آب و هوایی به این عنوان معروف شده است. بندرهای جده و ینبع در این قسمت قرار دارند. نجد شامل بخش وسیعی از عربستان است که از مرکز تا شرق و ساحل خلیج فارس ادامه دارد و به دلیل وجود برخی ارتفاعات پراکنده در آن، به این عنوان معروف شده است. عربستان برای دسترسی به آب های آزاد، از دو تنگه مهم هرمز و باب المندب استفاده می کند. بر اساس آخرین برآوردها در آغاز قرن 21 میلادی عربستان 22 میلیون نفر سکنه داشته است که نود درصد آنان در شهرها و بقیه در روستاها ساکن بوده اند. نژاد آنان غالبا سامی و عربی است. بیشتر مسلمانان سنی مذهب اند، اما در نواحی شرقی، جنوبی و در مدینه، تعداد شیعیان قابل توجه است.

حکومت عربستان از نوع پادشاهی بوده و از بدو تأسیس (سال 1311 ش) تا 1371 ش فاقد قانون اساسی و مجلس قانون گذاری بوده است و از این تاریخ، ملک فهد طی فرامینی، نظام نامه ی حکومتی را که به قانون اساسی شباهت دارد انتشار داد. این کشور تنها سرزمینی است که نام خانواده ای بر آن اطلاق می گردد. شخص شاه متصدی پست نخست وزیری بوده و بر سه قوه ی مقننه، قضائیه و مجریه نظارت تام دارد. فعالیت هر گونه حزب و تشکل سیاسی در عربستان ممنوع است.

سفر میلیون ها مسلمان به عربستان برای انجام دادن مناسک حج، موجب گردیده تا شخصیت معنوی و اعتباری ویژه برای حاکمان این کشور که خود را خادم حرمین شریفین می دانند، به وجود آورد، اما رونق اقتصادی آن به دلیل وجود ذخایر عظیم نفت است. عربستان 26 درصد منابع شناخته شده انرژی نفت جهان را در اختیار دارد. (1)

نود درصد جمعیت عربستان، عرب و بقیه از کشورهای آسیایی و آفریقایی هستند. حدود هفتاد هزار نفر از اتباع کشورهای اروپایی هم در این سرزمین اقامت دارند که غالبا در بخش های نظامی، صنعتی و نفتی مشغول اند.

از نظر جغرافیایی، عربستان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود. مردمان نواحی شمالی به دلیل گرما و خشکی هوا در این منطقه، اکثرا به کوچ نشینی مشغول اند، اما در قسمت جنوبی به دلیل شرایط مساعدتر، جمعیت متراکم و مردم شهرنشین اند. زبان رسمی مردم عربی است که از زبان های سامی به شمار می آید. زبان دوم مردم انگلیسی است که در دستگاه های دولتی و مراکز تجاری، صنعتی و دانشگاهی رواج دارد. افزون بر این، زبان های اردو و پشتو در میان مهاجران متداول است. خط مردم عربی است.

آداب و رسوم اهالی این کشور که به سه گروه حجازی، نجدی و اهل منطقه شرقیه تقسیم می گردد، به طور کلی آمیخته ای از فرهنگ اسلامی، آداب و رسوم عشیره ای و سنت های کهن و بومی است. این آمیختگی در هر یک از مناطق، شدت و ضعفی متفاوت دارد.

اهالی حجاز که در حوالی دریای سرخ زندگی می کنند و از قدیم میزبان زائران خانه خدا و حرم رسول اکرم صلی الله علیه و آله بوده اند، به دلیل مواجه گردیدن با فرهنگ های گوناگون مسلمین جهان، از آداب و رسوم معتدل و مقبولی برخوردارند. مردم منطقه شرقیه به دلیل پیروی از مکتب تشیع و نزدیکی به خلیج فارس، آداب و رسومی متفاوت از نواحی غربی و شمالی عربستان دارند.

اهل نجد که در منطقه ای بیابانی و صحرایی زندگی می کنند، از آداب و رسوم کهن و منجمدی برخوردارند که با وجود آمیختگی با اسلام، صبغه ی جاهلی دارد. زنان در این جامعه هنوز تحقیر می شوند و از بخش اعظم حقوق مسلم خود محروم اند. از نظر لباس مردان عربستان پیراهن سفیدی بر تن کرده، روسری گلدار قرمزی به نام «شماغ» یا سفید به نام «غتره» بر سر می اندازند و بر روی آن حلقه ای مشکی به نام «عقال» می گذارند. در مراسم رسمی، مردان عبا بر دوش می گیرند که قهوه ای یا کرم روشن است.

اعراب برای تکریم از میهمان، از چیزی فروگذار نمی کنند و بهترین پذیرایی ها را در حد توان انجام می دهند. نوشیدنی متداول در میهمانی ها و مجالس خانوادگی و عمومی قهوه است که به همراه هل دم می کنند.

التزام به نماز در میان مردم تحسین برانگیز است. آنها به محض شنیدن صدای اذان، عازم مساجد می شوند و نماز جمعه را به شکلی گسترده برگزار می کنند؛ به نحوی که عده ی کثیری در معابر و کوچه های اطراف مساجد به نماز ایستاده اند و به امام جمعه یا جماعت اقتدار کرده اند. (2)

2) جغرافیای تاریخی عربستان

شبه جزیره ی عربستان که در جنوب غربی آسیا واقع شده بزرگترین شبه جزیره ی جهان است که از مشرق به خلیج فارس، از مغرب به دریای سرخ یا قلزم و از جنوب به اقیانوس هند (دریای عرب) محدود است. مرز شمالی عربستان را بدقت نمی توان معلوم کرد، ولی می توان یک خط فرضی از خلیج عقبه تا فرات امتداد داد و آن را مرز شمالی جزیره العرب دانست. از لحاظ زمین شناسی بیابان شام (بادیه الشام) جزء عربستان است، ولی از لحاظ جغرافیایی جزء عربستان محسوب نمی شود. وسعت این شبه جزیره بنا به گفته ی جغرافیا نویسان قریب به 3 میلیون کیلومتر مربع و تقریبا دو برابر وسعت ایران است. کوههای این شبه جزیره متعلق به دوره ی ژوراسیک از دوران دوم زمین شناسی است. این سرزمین را اقیانوس هند و خلیج فارس از خاک ایران و هند جدا کرده و هنوز قسمت ساحلی عمان صورت کوهستانی خود را حفظ کرده است. در دوران سوم زمین شناسی شکافی که باعث تشکیل دریای سرخ (بحر احمر) شد، عربستان را از افریقا نیز جدا کرد و در قسمت غربی عربستان کوههای سراه (شراه) ایجاد شد که رشته ی جنوبی آن تا مغرب شهر صنعاء پایتخت یمن امتداد دارد و درشمال به کوههای شام متصل است. قله آن به جبل بنی شعیب معروف است و3760 متر ارتفاع دارد رشته کوههای غربی شبه جزیره که به موازات دریای سرخ کشیده شده دارای آتشفشانهایی است که اکنون خاموشند و گدازه های آنها حره هایی را در مغرب و بخشهای میانی عربستان به وجود آورده اند. به نوشته ی یاقوت قریب سی حره در قسمتهای غربی و مرکزی عربستان وجود داشته که بعضی از آنها از نظر وسعت قابل توجه بوده اند، از جمله: حره اوطاس، حره بنی سلیم و حره بنی هلال. (3) از رشته کوههای غربی شبه جزیره در شمال مدینه دو رشته کوه جدا می شود که به منزله ی دو حصار و سد محکمند و نام آنها اجا و سلمی یا کوههای طی است. کوه سلمی امروز به جبل شمر شهرت دارد. در کرانه های جنوبی عربستان رشته کوههایی که از کوههای یمن شاخه می گیرند به سمت مشرق تا سرزمین عمان امتداد می یابد و در این رشته کوه، قله های جبل اخضر (کوه سبز) 9 تا 10 هزار پا ارتفاع دارد. در لابلای رشته کوههای جنوبی دره هایی وجود دارد که نشان دهنده ی عبور آب باران و سیل به سوی دریاست. در سرزمین نجد، مرکز شبه جزیره، برجستگیهایی از سنگهای آهکی وجود دارد و در پاره ای از نقاط نیز برجستگیهایی از سنگ گرانیت و بازالت پدید آمده است. کوه طویق در شرق نجد و جنوب شرقی ریاض واقع است.این کوه از سنگهای ماسه ای تشکیل شده و سنگها و تخته سنگهای آهکی بر آن احاطه دارد. پژوهشهای انجام شده بیانگر این مطلب است که برخی از تخته سنگها و گدازه ها را آتشفشانها به این منطقه پرتاب کرده اند. (4) در حد فاصل میان کوهستانها و بر زمینهای هموار و پست توده هایی از ریگهای درشت وجود دارد که به آنها «داره» گفته می شود و جمع آن «دارات» است. (5) در داره ها معمولا گیاهان و هلیان (هر گونه علف برای چهارپایان و دامها مانند یونجه و شبدر) و روییدنیهای صحرایی می روید. (6) یاقوت، حدود 60 داره را از کتب علما و از اشعار محکم عرب و گفتار شفاهی شیوخ مورد اعتماد در کتاب خود آورده است. (7) برخی از این دارات به لحاظ آمدن نامشان در اشعار جاهلی دارای اهمیتند، مانند داره جلجل که امرؤ القیس کندی از آن در معلقه خود یاد کرده است. یکی دیگر از این دارات، داره الآرام است که در شعر برج بن خزیر مازنی جایی پر از شقایق نعمانی یاد شده که حجاج بن یوسف ثقفی وی را برای جنگ با خوارج به کمک مهلب فرستاده بود. (8)

در عربستان رودخانه ای که پیوسته به دریا بریزد وجود ندارد؛ ولی وادیهایی است که مصب سیلابهاست و کاروانهای تجارت و حج مسیر خود را به وسیله ی آنها تشخیص می دهند. فیلبی، جهانگرد معروف، از دریاچه ای در وادی الافلاج نام می برد که از ریزش سیلابها تشکیل شده بود. طول این دریاچه هشت هزار متر و عرض آن چهار صد متر بوده است. (9)

دره های فراوانی در شبه جزیره عربستان وجود دارد که به هنگام بارندگی پر از آب می شود؛ چنانکه گویی رودهایی سرکش و کف بر لب اند؛ این دره ها بیشتر طول و کم عمقند. دره هایی که آب آنها به دریای سرخ یا دریای عرب می ریزد تا اندازه ای کوتاه با گذرگاههای ژرف تر و سراشیبیهای تند هستند. بعضی از نویسندگان بر وجود رودهایی در عربستان تصریح کرده اند؛ چنانکه هرودوت از رودی به نام «کورس» نام برده که به گفته ی او بسیار بزرگ بوده و به دریای قلزم (سرخ) می ریخته است. (10) به نوشته ی جواد علی، بطلمیوس هم از رود بزرگی به نام لار یاد کرده که در کتاب صوره الارض به صورت لادو آمده است (ص 116). این رود از نجران و شرق جبل السراه سرچشمه می گیرد؛ سپس به شمال شرقی جریان می یابد و پس از طی سرزمینها و واحه ها به خلیج فارس می ریزد. امروزه این رود از بین رفته است. موریتس می گوید: رودی که بطلمیوس بدان اشاره کرده همان «وادی دواسر» است. (11) این وادی از شرق نجران به سمت شمال شرقی امتداد دارد و پس از طی کیلومترها راه از میان ربع الخالی گذشته، به سواحل خلیج فارس می رسد. وادیهای دیگری در شبه جزیره ی عربستان وجود دارد؛ مانند وادی الرمه و وادی الحمض که با کندن چاههای کم عمق در این وادیها می توان به آب دست یافت. در بعضی مواقع این آب بر روی زمین نیز جاری می شود. (12) امتداد وادی الرمه از نزدیک حره خیبر و حره فدک به سمت شرق و جنوب شرقی است؛ سپس دوباره به سمت شرق امتداد می یابد و در محلی به نام قصیم که بعدها باطن خوانده شد، دو شاخه می گردد و یکی از آنها در دهناء (نفوذ جنوبی) تا محلی در نزدیکی بصره جاری می شود. (13)

وادی حمض (وادی اضم) (14) از جنوب حره ی خیبر به سمت جنوب غربی امتداد می یابد تا به مدینه می رسد. در نزدیک مدینه (در سمت شمال آن) وادی عقیق و وادی القری به وادی حمض می پیوندد. آبهایی که از چشمه های کوههای خیبر روان می شود در این وادی جریان می یابد و در جنوب روستای الوجه به دریای قلزم (سرخ) می ریزد. (15) به گفته ی موریتس شهر پرآوازه ی لوک کومه (16) در نزدیکی مصب این وادی به دریا قرار داشته و آیلیوس گالوس، سردار رومی، هنگام فتح یمن از آنجا گذشته است. (17) به نوشته ی یاقوت، این شهر در محلی به نام الحوراء قرار داشته است. (18) در بعضی از قسمتهای جزیره العرب چشمه ها و کاریزهایی وجود دارد که از بعضی از آنها آب گرم آتشفشانی بیرون می آید مانند آنچه در عسیر، حجاز، یمن، حضر موت، عمان، احساء، الهفوف و دیگر جاهاست. (19)