پیشگفتار
تفسیر موضوعی چیست؟ و چه مشکلاتی را حل می کند؟
پاسخ به این دو سؤال مهم اثر عمیقی در فهم صحیحتر و بهتر کتابهایی چون کتاب حاضر دارد و تا جواب این دو پرسش روشن نشود نمی توان به خوبی دریافت که این گونه کتابها چه هدفی را تعفیب می کند؟
در پاسخ به سؤال اول یادآورد می شویم که قرآن مجید کتابی است که در طول 23 سال با توجه به نیازها و شرایط مختلف اجتماعی و حوادث گوناگون نازل شده و همگام با پیشرفت جامعه اسلامی پیشروی کرده است.
آیات سوره هایی که در مکه نازل شده عمدتاً ناظر به تحکیم پایه های ایمان و اعتقاد نسبت به توحید و معاد و مخصوصاً مبارزه شدید و پی گیر با شرک و بت پرستی است در حالی که آیات سوره هایی که در مدینه نازل شده و طبعاً بعد از تشکیل حکومت اسلامی بوده ناظر به احکام اجتماعی و عبادی و سیاسی و تشکیل بیت المال و نظام قضایی اسلام و مسائل مربوط به جنگ و صلح و نبرد با منافقان و امثال آن می باشد که اسلام با آن درگیر بوده.
بدیهی است که هیچیک از این مسائل به صورت یک رساله عملیه یا یک کتاب درسی و کلاسیک مطرح نگشته بلکه طبق نیازها و مناسبتها و ضرورتها،آیات نازل گشته است مثلاً ملاحظه می کنیم که احکام مربوط به جهاد و دستورات جنگی و عهدنامه ها و اسیران و غرامتهای جنگی و مانند آن به طور پراکنده در هر غزوه به مناسبت آن غزوه نازل گشته درست مانند نسخه های یک طبیب ماهر که هر روز به تناسب حال بیمار می نویسد تا او را به سلامت کامل برساند.
حال اگر آیات قرآن را که در هر سوره از سوره نازل شده به ترتیب تفسیر کنیم تا آن «تفسیر ترتیبی» خواهد بود و اگر آیات مربوط به یک «موضوع» را از تمام قرآن جمع آوری نموده در کنار هم بچینیم و آن را فصل بندی نموده تفسیر کنیم نامش «تفسیر موضوعی» است.
مثلاً هرگاه تمام آیات مربوط به جهاد که در طی ده سال در سوره های مدنی نازل شده یا آیات مربوط به اسماء و صفات خداوند که در طی 23 سال در تمام قرآن نازل گردیده در کنار هم قرار گیرد، و در رابطه با یکدیگر تفسیر شود تفسیر موضوعی نام خواهد داشت در حالی که اگر هر آیه را در جای خود جداگانه مورد بحث و بررسی قرار دهیم همان تفسیر ترتیبی است.
هر یک از این دو تفسیر مزایا و آثاری دارد که ما را از یکدیگر بی نیاز نمی سازد و به مصداق «هر چیز به جای خویش نیکوست» هر دو نوع تفسیر برای پژوهندگان قرآن ضروری و لازم است ! (البته در آغاز کار تفسیر ترتیبی سپس تفسیر موضوعی).
«تفسیر ترتیبی» این مزایا را دارد:
جایگاه هر آیه را با زمان و مکان نزولش با آیات قبل و بعدش با قرائن داخلی و خارجی آن روشن می‌سازد که بدون اینها فهم دقیق معنی آیه ممکن نیست.
به تعبیر دیگر تفسیر ترتیبی،هر آیه ای را درست در جای خود می بیند، و رابطه آن را با حیات جامعه اسلامی و پیشرفت و تکامل آن در نظر می گیرد، و این رابطه مسائل زیادی را کشف می کند. در حالی ک در تفسیر موضوعی،آیات از شکل حوادث عینی و جزیی درآمده شکل کلی به خود می گیرد و از جایگاه خود تا حدی دور می شود.
ولی در عوض،تفسیر موضوعی می تواند از مسائل زیر پرده بردارد:
ابعاد پراکنده یک موضوع را که در آیات مختلف آمده در کنار هم قرار می دهد و موضوعات را به صورت چند بعدی و جامع می نگرد و طبعاً حقایق تازه ای از آن کشف می کند.
ابهاماتی که در بدو نظر در بعضی از آیات قرآن به چشم می خورد با توجه به اصل اساسی «القرآن یفسر بعضه بعضاً» (آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند) برطرف می سازد.
جهان بینی اسلام،و بطور کلی، نگرش آن را در هر مسأله و هر موضوع آشکار می سازد.
بسیاری از اسرار نهفته قرآن را تنها با روش تفسیر موضوعی می توان آشکار ساخت و به ژرفای آیات آن تا آنجا که در حوصله استعداد انسانهاست دست یافت.
بنابراین هیچ مسلمان ژرف اندیش و آگاهی بی نیاز از آن دو نوع تفسیر نیست.
آیه مباهله
در آیه 61 سوره آل عمران می خوانیم :
فَمَن حاجّکَ فیهِ مِن بَعدِ ما جائَکَ مِنَ العِلمِ فَقُل تَعالَوا نَدعُ اَبنائَنا وَ اَبنائَکُم وَ نِسائَنا وَ نِسائَکُم وَ اَنفُسَنا وَ اَنفُسَکُم ثُمَّ نَبتَهِل فَنَجعَل لَعنَه ُ الله عَلی الکاذِبینَ.
«هر گاه بعد از علم و دانشی که به تو رسیده کسانی با توجه به بحث و ستیز برخیزند به آنها بگو:بیایید ما فرزندان خود را دعوت می کنیم،شما هم فرزندان خود را،ما زنان خویش را فرا می خوانیم شما هم زنان خویش را،ما از نفوس خویش خود دعوت می کنیم شما هم از نفوس خود،آنگاه مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم».
محتوای آیه مباهله
آیه فوق به ضمیمه آیاتی که قبل و بعد از آن نازل شده نشان می دهد که در برابر پافشاری مسیحیان در عقاید باطل خود از جمله ادعای الوهیت حضرت مسیح (ع) و عدم کارایی منطق و استدلال در برابر لجاجت آنها،پیامبر(ص) خاص روحانی به ثبوت برساند،یعنی با آنها مباهله کند تا راستگو از دروغگو شناخته شود!
مباهله در اصل از ماده «بَهل» (بر وزن اهل) به معنی رها کردن است به همین جهت هنگامی که حیوان را به حال خود واگذارند و پستان آنرا- برای جلوگیری از نوشیدن نوزادش- در کیسه قرار ندهند به آن حیوان «باهِل» می گویند،و «ابتهال» در دعا به معنی تضرع و واگذاری کار به خداست.
و گاه این واژه را به معنی «هلاکت و لعن و دوری از خدا» معنی کرده اند آن نیز به خاطر رها کردن و واگذار نمودن بنده به حال خویش و خروج از سایه لطف خدا است.
این از نظر ریشه لغوی و اما از نظر «مفهوم متداوال» که در آیه به آن اشاره شده مباهله به معنی نفرین کردن دو نفر به همدیگر است به این ترتیب که وقتی استدلالات منطقی سودی نداشت افرادی که با هم درباره یک مسأله مهم دینی گفتگو دارند و در یکجا جمع می شوند و به درگاه خدا تضرع می کنند و از او می خواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند، همان کاری که پیامبر اسلام(ص) در برابر مسیحیان نجران کرد که در آیه به آن اشاره شده است.
با توجه به آنچه گفته شد نگاهی به تفسیر آیه می اندازیم،می فرماید:
«هرگاه (مسیحیان) بعد از علم و دانشی که به تو رسیده (درباره نفی الوهیت مسیح (ع) و تثلیث و انحرافاتی از این قبیل) با تو به بحث و ستیز برخیزند به آنها بگو بیایید ما فرزندان خود را دعوت می‌کنیم و شما هم فرزندان خود را بخوانید (فَمَن حاجَّکَ فیهِ مَن بَعدِ ما جائَکَ مِنَ العِلمِ فَقُل تَعالَوا نَدعُ اَبنائَکُم)و ما زنان خود را دعوت می کنیم و شما هم زنان خود را (وَ نِسائَنا وَ نِسائَکُم) و ما نفوس خود را دعوت می کنیم و شما هم نفوس خود را (وَ انَفُسَنا وَ انفُسَکُم).
سپس مباهله می کنیم(تا راستگو و دروغگو از این طریق شناخته شود) پس لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم (ثُمَّ نَبتَهِل فَنَجعَل لَعنَه َ اللهِ عَلَیَ الکاذِبینَ).
بدون تردید از نظر تاریخی این مسئله واقع شده یعنی پیامبر(ص) گروهی را انتخاب کرد و همراه خود برای مباهله آورد.