بررسی هسته اولیه روستای ریاب – گناباد
2-1 ضرورت طرح مساله
به علت حفظ و احیای آثار و بناهای تاریخی استان خراسان که با بی توجهی دستخوش تخریب و تخلیه ساکنین گشته است با ارایه این مقاله سعی در معرفی هر چه بیشتر عناصر تاریخی فوق (آب انبار – حمام و مسجد جامع ) داریم.
امید است با توجه هر چه بیشتر مسیولین به این مهم , بناهای فوق که پشتوانه تاریخ ملی و هویت ایرنی است احیا گشته و با حفظ هویت و جایگاه پیشین بعضا با پاره ای ملاحظات و تغییر کاربری ها برای بازدید عموم تحت نظر سازمان گردشگری استفاده گردد.
3-1 بررسی سوابق موضوع
مطالعات طرح هادی روستا در سال 1382 توسط مرجان مجیدی به پایان رسیده و تصویب گردید. در این مطالعات طرح گردشگری این روستا نیز مطرح شده است.
هم اکنون مطالعات طرح های حریم و مرمتی این روستا در حال پیگیری است.
کتابچه تاریخ و آداب و رسوم مردم ریاب توسط اهالی خود روستا در حال تدوین است.
همه ساله دانشجویان معماری دانشگاه های استان خراسان برای بازدید و تهیه گزارش از بناهای تاریخی به این روستا سفر می کنند.
4-1 روش تحقیق
در ارایه این مقاله از دو روش مطالعاتی میدانی و کتابخانه ای استفاده گردیده است. ابتدا با مراجعه به روستا و رویت بناها و وضع موجود محل بررسی اولیه شکل گرفت. پس از آن با مترکشی دقیق تهیه نقشه ها و مدارک تصویری بنا انجام پذیرفت.
بعد از مرحله شناخت اولیه به بررسی موارد مشابه در سطح کشور به خصوص مناطق کویری پرداختیم. در انتهای مطالعات موضوع میدان و خصوصیات این عنصر شهری و نمونه های تطبیقی آن بررسی شد.
روستای ریاب در 4 کیلومتری غرب شهرستان گناباد در 37و58 طول و31و34عرض جغرافیایی واقع شده است. روستای ریاب در بخش مرکزی دهستان حومه و در ارتفاع 1225 واقع شده است.
تراکم جمعیت روستا در سال 1378 برابر18 نفر در کیلو مترمربع بوده است و رشد جمعیت در طی سال های 1375-1345 برابر 3/0 می باشد.
روستا و در کل منطقه دچار خشکسالی می باشد.
وضعیت توپوگرافی:
شهرستان گناباد از نظر پستی و بلندی به دو بخش تقسیم می شود:
1-کوه های گناباد: این گوه ها بین قاین گناباد و فردوس قرار داردو جهت آن از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است. این ارتفاعات در معرض تابش شدید آفتاب و گرمای شدید تابستانه و سرمای سخت زمستانه ودر انتها وزش های مداوم و شدید باد قرار دارند.
2-دشت های گناباد: از قدیمی ترین و وسیع ترین دشت ها دشت گناباد است که با شیب عمومی بسیار ملایم 2 درصد از غرب به شمال شرقی می رسد.(طرح هادی روستای ریاب 7:1382)
اقلیم منطقه:
این منطقه به علت واقع شدن در حاشیه کویر و دوری از دریا از نوعی آب و هوای صحرایی بیابانی گرم وخشک برخوردار است. در این اقلیم اختلاف دمای روز و شب ماهانه و سالانه زیاد است. درجه حرارت هوا در تابستان به طور متوسط 25 درجه و در زمستان بین 3 تا 5 درجه می باشد.
اقلیم شهرستان دارای زمستان های نسبتا سرد و تابستان های گرم و خشک است. حد اقل دمای ثبت شده 20 درجه زیر صفر و حداکثر دما 45 درجه سانتی گراد می باشد.(همان:10)
اوج گرما از اواخر خرداد شروع و تا اواخر مرداد ادامه دارد وعمق سرمااز اواخر آذر ماه شروع و تا اوایل اسفند ماه ادامه دارد. (همان:28)
بر این اساس سایر ماه های سال قابلیت جذب و پذیرایی از گردشگران را دارد.
بررسی ویژگی های معماری بومی مناطق گرم وخشک :
1- به طور کلی ساختمانهای اینگونه مناطق با مصالحی از قبیل خشت وگل ، که ظرفیت حرارتی زیادی دارند بنا شده اند .
2- پلان ساختمانها تا حدامکان متراکم وفشرده بوده و کوشش گردیده تا آنجا که ممکن است سطح خارجی ساختمان به نسبت حجم آن کم باشد . این تراکم وفشردگی پلان خانه ها میزان تبادل حرارت از طریق جداره های خارجی ساختمان را چه در زمستان وچه در تابستان به حداقل رسانده ودر نتیجه از نفوذ حرارت به داخل ساختمان واتلاف آن در زمستان بطور قابل ملاحظه ای جلو گیری می نماید .
-3معمولا ساختمانها در بافتهای متراکم ومجموعه های بسیار فشرده بنا گردیده اند وبدین شکل کوشش شده است تا بیشترین سایه ممکن برسطوح خارجی ایجاد گردد. در نتیجه این تراکم وفشردگی مجموعه توده کل مصالح ساختمانی افزایش یافته وزمان تاخیر بسته به حد مطلوب رسیده است .
4-در بیشتر نواحی این گونه مناطق ، به دلیل کمبود بارندگی ودر نتیجه کمبود چوب ، سقف ساختمانها به شکل خر پشته ، طاق یا گنبد وبدون هیچگونه اسکلت واز خشت خام وگل ساخته شده است . البته در مناطق نیمه بیابانی به دلیل اعتدال نسبی هوا ووجود چوب به میزان نسبتا کافی ، اکثر بامها با استفاده از چوب وبه شکل مسطح ساخته شده اند .
5- به منظور تقلیل هر چه بیشتر حرارت ایجاد شده در دیوارها در اثر تابش آفتاب بر آنها معمولا سطوح خارجی سفید کاری شده اند .
6- تعداد ومساحت پنجره ساختمانها در اینگونه مناطق به حد اقل ممکن کاهش داده شده وبه منظور جلو گیری از نفوذ اشعه منعکس شده از سطح زمین اطراف پنجره ها در قسمت فوقانی دیوارها نصب شده اند .
7- در مناطق گرم و خشک بر عکس مناطق معتد ل ومرطوب ، کوشش گردیده در اوقاتی که هوا گرم است از ایجاد کوران وورود هوای خارجی به داخل ساختمان از طریق پنجره ها یا قسمت های باز شو جلو گیری به عمل آید . در عوض تدابیر د یگری از قبیل ایجاد باد گیر برای خنک نمودن هوای داخلی به شکل طبیعی آغاز گردیده که بسیار موثر می باشند .
8- استفاده از حیاط های داخلی مشجر ومعطوف نمودن فضاهای زندگی به این حیاط ها یکی از عمده ترین مشخصات معماری در مناطق گرم وخشک است
حیا ط های داخلی که شامل درخت ، حوض و سطوح گیاه کاری شده هستند ، یکی از موثرترین عوامل ایجاد رطوبت که در مناطق خشک اهمیت فراوان دارد می باشند . اطاقها که فقط به این حیاط ها باز می شوند در برابر باد وطوفان شن که معمولا در مناطق کویری در جریان است وهم چنین در برابر با د های سرد زمستانی حفاظت می شوند .
9-جهت استقرار ساختمانها در این مناطق جنوبی یا جنوب شرقی است . این جهت از نظر کنترل وبه حداقل رساندن نفوذ گرمای ناشی از تابش آفتاب در بعد از ظهر به داخل ساختمان مناسب ترین جهت می باشد .(کسمایی ،1372 167- 164)
وضعیت بارندگی
متوسط بارندگی شهرستان گناباد در 30 سال گذشته حدود 146.5میلیمتر بوده است که این میزان بارندگی مناسبی نیست.
میانگین رطوبت سالانه این شهرستان 51 در صد بوده که خود بیانگر خشکی هوا می باشد.
جهت و شدت جریانات هوا و وزش باد
1-باد سیبری:از سمت غرب به شرق در حرکت است و غالبا برودت هوا را در بر دارد.
2-بادهای مدیترانه ای: از سواحل دریای مدیترانه به سمت شرق در حرکت است. این باد در زمستان بارش برف و در تابستان باران را به همراه دارد.
3-بادهای شمال شرقی: این بادها از اواخر لهار تا اواخر تابستان بین زاویه 60 تا 120 درجه غالبا 90 درجه از سمت شمال شرقی می وزد و معروف به باد 120 روزه سیستان است.
4-بادهای جنوب غربی: این باد ها از سمت عربستان وارد ایران شد و در مسیر حرکت خود خراسان را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. این بادها موجب افزایش درجه حرارت هوا در تابستان می شود.
ازجمله بادهای محلی این منطقه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1-فرح باد: بادهای شمال و شامل غربی به سمت جنوب که باران زا میباشند و در زمستان این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد.
2-باد سیاه: همان باد سیبری است که در زمستان از شمال وارد گناباد شده و هوای خیلی سرد را همراه دارد.
3-این باد که در زمستان سرد و در تابستان همراه با گرد و غبارو طوفان های شن است از سمت شمال شرق وارد شده و به بادهای 120 روزه سیستان معروف است.
چون مدت زمان وزش باد 120 روزه از همه بیشتر است جهت وزش باد در این شهرستان شمال شرق می باشد.
زلزله
با استفاده از نقشه پهنه بندی زلزله این شهرستان در محدوده خطر نسبی بالا قرار گرفته و در صورتیکه گسل های بزرگ و فعال با قدرت 6 ریشتر عمل کنند تاثیرات آن کل محدوده شهرستان را در برخواهدگرفت.
منابع آب
منابع آب شرب چاه عمیق و منبع هوایی آن می باشد. منابع آب گشاورزی شامل یک رشته قنات است. خشکسالی چند سال گذشته هنوز بر این نواحی حاکم است. در سال 1372 طبق آمار جهاد کشاورزی این روستا دارای 8 حلقه چاه عمیق با متوسط عمق 8 متر بوده است. همچنین 2 چشمه دائمی و 1 رشته قنات نیز منابع آب کشاورزی و شرب را تقویت نموده است