مهارت های زندگی در مثنوی معنوی مولوی

چکیده

  انسان، همواره برای بهبود کیفیت زندگی و مقابله با مشکلات پیش روی خود و در نهایت رسیدن به کمال وجودیش که همانا هدف خلقت اوست، ناگزیراز به کار بستن مهارت هایی است تا او را در پیمودن این مسیر یاری کند. عارفان مسلمان توانسته اند با گویاترین زبان به تبیین ژرفای وجود آدمی و نیازهای ثابت و متغیّر وی بپردازند. و این نتیجه ی تأثیرپذیری آن ها از اصول و مبانی تربیت دینی است . مولوی بلخی در زمره ی عارفان بزرگی است که نیازهای زیست فردی واجتماعی انسان را در قالب حکایات و تمثیل برای ایجاد و استمرار حیاتی سالم و طیّبه گوش زد کرده است.  شناخت خطّ سیر اندیشه های تعلیمی مولوی، بیان مهارت های زندگی به شیوه های مختلف در مثنوی از اهداف اصلی پژوهش حاضر محسوب می شود. در این مقاله جلوه های مهارت های زندگی در مثنوی معنوی شامل؛ مهارت های ارتباطی در روابط اجتماعی، مهارت های روابط بین فردی، مهارت های شناختی، مهارت های اجتماعی، مهارت های بهداشت، سلامت روان وجسم و هم چنین مهارت های معنوی و اخلاقی، به صورت تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه نشان می دهد که مولوی ضمن ترجیح دادن بعد روحی انسان بر بعد جسمی او، مهارت های بی شماری را جهت داشتن یک زندگی سالم و مفید در مثنوی ارائه می دهد؛ امّا بیشترین تأکید او بر مهارت های ارتباطی، اجتماعی و سلامت روان است و خطّ سیر فکری واحدی را در این زمینه دنبال می کند. هم چنین آراء این عارف انسان شناس مسلمان و پرورش یافته در قلمرو فرهنگ اسلامی و ایرانی در زمینه های بسیاری، نظیر تقویت مهارت ارتباط مؤثّر، روابط بین فردی، عزّت نفس، خودآگاهی و کنترل هیجانات منفی، شباهت های حیرت انگیزی با افکار روان شناسان انسان گرای معاصر دارد، که باز گویی آن ها می تواند در بهبود کیفیت زندگی افراد به کار آید.

مقدمه
   یکی از عوامل رشد و کمال آدمی، استفاده از تجربه های گذشته خود و دیگران است. انسان  آن گاه که وارد زندگی این دنیا می شود، به تعبیر قرآن کریم، معلومات و سرمایه ی علمی ندارد:«وَاللهُ أََخرَجَکُمْ مِن بُطُونِ أُُمَّهاتِکُم لا تَعلَموُنَ شَیئاً؛ خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالی که چیزی نمی دانستید.»(نحل:78)

   با استفاده از آیه فوق، انسان به هنگام تولّد، معلومات آگاهانه ندارد؛ بلکه به تدریج قدرت اندیشه و فهم حقایق را به دست می آورد. نیروی عقل انسان کم کم تقویت می شود و در اثر برخورد با مسائل مختلف، معلومات بیشتری می اندوزد.   «آدمی در مسیر تکاملی خود، مالک منابع و وسایلی برای زندگی مؤثّر است، اوست که می تواند خود را در زمان حال تجربه کند و گذشته و آینده را از طریق به یاد آوردن و پیش بینی  وقایع به تجربه در آورد و از طریق همین آگاهی ها و تجارب خود، قادر به انتخاب باشد و مسئولیّت رفتارهای نهان و آشکار خود را بپذیرد و توانایی آن را به دست آورد که پاسخ های مناسبی به محرّک های درونی و بیرونی خود ارائه نماید و به عنوان موجودی متکامل شامل جسم، هیجانات، افکار، احساسات و ادراکات در محیطی مناسب به اصلاح و تعادل رفتار خود بکوشد و خود را به شکوفایی برساند.» (آقازاده،1379 :52)

   برای دست یابی به فضایل، موانع و درد ها و رنج های فراوانی در برابر انسان است. اگر آدمی بتواند به مشکلات خود فائق آید و از سدهای پیش راه بگذرد، نگه داشتن و پایداری فضیلت های به دست آمده را آسان از دست نمی دهد.   امروزه افراد انسانی در پرورش هوش و استعداد خود و فرزندانشان نسبت به گذشته قدم های محکم تر و مؤثّرتری بر می دارند و انتظاراتشان در زمینه ی  کارآمدی خویش و افراد وابسته نیز بالاتر رفته است. آن ها دریافته اند که برای دست یابی به این مهم که همانا داشتن قدرت و توانایی بیشتر در راه رسیدن به اهداف عالی تر است، باید تفکّر و اندیشه ی خویش را در سطوح بالاتری پرورش داد. متون ادب فارسی سرشار از راه برد ها و راهکار هایی هستند که می توانند ارتباطی مداوم با مخاطبان برقرار نمایند. «در میان این همه آثار اخلاقی، مثنوی معنوی مولوی ویژگی خاص خود را دارد. جلال الدّین در کتاب مثنوی صدها مطلب ارزنده درباره ی معارف عمومی و الهیّات و ارزیابی موجودیّت انسانی مطرح کرده است. درباره ی این مطالب سخنان گوناگون و اندیشه های متعدّد ابراز نموده است. با دقّت کافی در آن مطالب، این حقیقت روشن می شود که منظور اصیل جلال الدّین و یگانه هدف او نشان دادن راه های تصفیه و تزکیه روح برای رهسپار شدن به سوی خداست.»(جعفری،1366،جلد1 :24)

   زرّین کوب معتقد است :«ویژگی دیگر مولانا دقّت در جزئیات زندگی روزمرّه ی مردم کوی و برزن است که غالباٌ اندیشه های جالب و دقیقی هم به گوینده در سرودن مثنوی داده و رنگ واقع بینی خاصّی به مثنوی می دهد .»(زرّین کوب، 1374،جلد1 :215).در مثنوی، مولوی روند زندگی به سمت تکامل اخلاقی انسانی را دنبال می کند و از قالب حکایت برای بیان بهترین روش های زندگی بهره می گیرد روش هایی شامل مهارت های کنار آمدن با پیچید گی های اجتماعی و تصمیم گیری شخصی که به حفظ سلامت روان و روابط موفّق اجتماعی می انجامد. چنان که خود در معرّفی این اثر گران قدر می فرماید :«این کتاب باغ دل هاست، انبوه از درختان وآکنده از چشمه ساران حکمت و معرفت. در نزد اصحاب مرتبت و ارباب کرامت بهترین جایگاه و نکوترین رامشگاه است. نیکان از آن خورند و نوشند و رها شدگان از بند هوی نیز از آن شادمان و پر نشاط .این کتاب شفای بیماری های روحی و زداینده ی اندوه ها و گشاینده ی رازها و آشکار کننده ی اسرار و حقایق  قرآنی و فراخی دهنده ی روزی و رزق معنوی و پیراینده ی اخلاق از هر زشتی و پلیدی است.»(زمانی،1392،1 :48)

   این پژوهش بیان می کند که مولوی از این مهارت ها آگاهی داشته و آن را با تصویر پردازی عاطفی به مخاطب خود ارائه کرده که امروزه با نظریه های روان شناسان عصر حاضر مطابقت دارد. این گونه مهارت ها در علوم جدید تحت عنوان «مهارت های زندگی» بحث می شوند.