خلاصه
انسان همواره در طول تاریخ سعی مینماید به منظور ایجاد سرپناهی امن برای سکونت، آن را با محیط پیرامون خود هماهنگ سازد تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خویش ایجاد کند و درحقیقت شرایط جغرافیایی، اقلیمی نیز در شکل گیری این فضای زیست، دخالت مستقیمی دارد. در ایران به علت دارا بودن، چهار اقلیم متفاوت گرم ومرطوب، گرم و خشک، معتدل و مرطوب و سرد، معماریهای متفاوتی (به ویژه در طراحی مسکن بومی) هماهنگ با اقلیم بوجود آمده که در چنین فضاهای ساخته شدهای، به کارگیری مصالح بومی که کمترین تأثیر نامطلوب برمحیط را دارند و همچنین کاهش میزان انرژی مصرفی با استفاده از مصالح محلی، موجب پایداری محیط زیست و افزایش دوام بناها گردیدهاند. از این رو در این مبحث، سعی برآن است تا بتوانیم معماری بومی ایران را در اقلیمهای متفاوت باتوجه به پایداری محیط و صرفهجویی در مصرف انرژی بررسی نموده و معایب معماری جدید در هر اقلیم را از نظر مواردی همچون به کارگیری مصالح ناهماهنگ با شرایط منطقه، طراحی نامناسب بنا ، عدم صرفهجویی در مصرف انرژی و تخریب محیط به صورت اجمالی مورد ارزیابی قرار دهیم. در انتها به جمع بندی و ارائه راهبردهایی در صرفهجویی انرژی در ساختمان باتوجه به فنآوری جدید میپردازیم.
1 مقدمه
11 طرح مسئله
چگونگی برخورد با طبیعت ومعماری در آن، واکنشی است که هر انسانی در نقاط مختلف کره زمین داشته و خواهد داشت و معماری با ارزش باقی مانده از دوران گذشته نشان دهنده فائق آمدن او به صورت کامل یا ناقص بر عواملی همچون مسائل اقلیمی ، آب و هوا و… میباشد. از اینجاست که ما شاهد معماری بومی گوناگونی در کشورهای مختلف جهان همخوان با اقلیم و فرهنگ میباشیم که ویژگیهای خاص منطقه خود را نشان میدهند. در ایران به علت دارا بودن شرایط گوناگون اقلیم و فرهنگ، ویژگی خاصی دارد و معماریهای متفاوتی هماهنگ با اقلیم در آن بوجود آمده است. لذا به منظور بررسی معماری سنتی هر اقلیم، به ویژه طراحی مسکن بومی، نکاتی را مدنظر قرار دادهایم که شامل موارد ذیل میباشند :
الف خصوصیات اقلیمی هر منطقه چه تأثیری بر معماری آن منطقه خواهد گذاشت؟
ب نحوه به کارگیری مصالح بومی و انرژی های قابل تجدید درمعماری هر منطقه باتوجه به شرایط اقلیمی به چه صورت میباشد ؟
ج آیا در ساخت و سازهای هر منطقه حفظ محیط زیست و صرفهجویی در مصرف انرژی مورد توجه قرار میگیرد؟
21 مروری بر ادبیات
به منظور ارائه دیدگاه صاحبنظرانی که در زمینه بررسی معماری سنتی ایران در ارتباط با میزان انطباق آنها با شرایط اقلیمی و ساخت و ساز پایدار تحقیق کرده‌اند، گزیدهای از نظرات برخی ازایشان را انتخاب نمودهایم که پس از ارائه مطالب، در این بخش در مبحث چارچوب نظری، موضوعات مطرح شده را مورد ارزیابی قرار خواهیم داد.
داراب دیبا و شهریار یقینی : ایشان در مطالعات خود به بررسی معماری بومی گیلان «درچارچوب مطالعه معماری سنتی ایران ، براساس شرایط محیطی» پرداخته و در ابتدا به بررسی طراحی مسکن در خطه گیلان اشاره نموده و باتوجه به موقعیت محیط پیرامون بناهای مسکونی چند تیپ از الگوی مسکن را مورد ارزیابی قرار دادهاند. سپس با بررسی فضاهای داخلی خانههای سنتی گیلان، فضای معماری را به سه دسته تقسیم نمودهاند: الف فضاهای بسته شامل اتاقها ب فضاهای نیمه باز شامل ایوانها ج فضاهای بازکه شامل محدوده حیاط پیرامون خانه میباشد که «اهمیتی به اندازه بقیه خانه دارد». ایشان در بخشی دیگر از مطالعه خود هشت ویژگی کلی معماری روستایی گیلان را برشمرده و در نهایت با بیان مشکلات ساختمانهای امروزی، اشاره مینمایند که «معماری جدید باید حتماً از مصالح رایج در محل استفاده نماید و محدودیتهای اقلیم را به دقت در نظر گیرد“.1
حسین غضنفرپور: وی در «بررسی وضعیت ارتباط اقلیم و مسکن در استان کرمان» اشاره مینماید که «در دهههای اخیر توجه زیادی به عامل اقلیم نشده و مساکن غیرمتناسب ، مسائل و مشکلاتی را به بار آورده است». سپس با توجه به آب وهوای متنوع استان کرمان آن را به دو بخش گرم و خشک و گرم و تاحدودی مرطوب تقسیم بندی نموده و با درنظر گرفتن تأثیرات میزان تابش خورشید و دما ونحوه قرار گرفتن در برابر وزش باد، معیارها و اصولی را برای ساخت بنا از نظر چگونگی فرم پلان، رنگ مصالح ونوع آن در اقلیمهای مذکور مطرح کرده است تا بتوانند از حداکثر انرژی های قابل تجدید استفاده نمایند.2
محمد جواد ثقفی و اصغر ساعد سمیعی: در تحقیقات به عمل آمده توسط ایشان «ارتباط محیط با سازگاری مصالح همجوار و صرفهجویی در ساختمان» مورد بررسی قرار گرفته و در مطالعات خود بیان میدارند که با توجه به «بحران انرژی در جهان، عدم سازگاری مصالح و استهلاک رو به افزایش ساختمانها به ویژه در برخی از شرایط محیطی» بایستی این مقوله مورد ارزیابی قرار گیرد. از اینرو با ذکر اهمیت انتخاب پوشش مناسب بدن، به بررسی چگونگی ساخت بناهای گذشته که با توجه به «رعایت شرایط آب وهوا و موقعیت ناهمگن مورد استفاده در ساختمان» مطرح نمودهاند. در این جداول با نشان دادن «احتمال ناسازگاری در تجمع یا همجواری مصالح در رابطه با عکسالعملهای شیمیائی یا فیزیکی» به راههای مناسبی برای انتخاب مصالح متنوع و مناسب برای ساختمان اشاره مینمایند. در پایان بحث، دیوارههای روپوشدار به عنوان «دیوارهایی که عایق حرارتی مستقیماً روی نمای خارجی آنها نصب میشوند» معرفی گشته و بیان میدارند که دیوارهای روپوشدار موجب میگردند تا «کل سازه ساختمان در مقابل تغییرات درجه حرارت و اثرات محیط حفاظت شده واز تلف شدن حرارت ساختمان جلوگیری به عمل آید»3
31 چارچوب نظری
با در نظرگرفتن تحقیقات متعددی که در زمینه طراحی بنا باتوجه به شرایط اقلیمی صورت گرفته بایستی به این نکته اشاره نمود که در مطالعات انجام شده، مبحث ساخت و ساز پایدار در ارتباط با بناهای سنتی ایران به صورت موضوعی خاص مدنظر قرار نگرفته و همواره به چگونگی ساخت بناهای گذشته در تطابق با شرایط اقلیمی پیرامون آنها در مناطق مختلف پرداخته شده است. در برخی از مطالعات نیز به اهمیت مسئله انرژی در بنا و چگونگی به کارگیری انرژیهای قابل تجدید و عدم استفاده از انرژیهای فناپذیر اشاره شده و یا به طور اخص به این نکته پرداخته شده است. از این رو دراین تحقیق تمامی نظرات و مطالعات جمعآوری شده و در قالب چهار اقلیم متفاوت ایران باتوجه به نمونههای موردی در شهرها، ویژگیهای معماری سنتی ایران در ارتباط با مقوله پایداری مورد بررسی قرار گرفته است.
41 فرضیات
در راستای موضوعات مطرح شده، فرضیاتی باتوجه به مطالب موردنظر، ارائه میگردند که عبارتند از:
الف تنوع ویژگیهای اقلیمی، عامل مهم در کثرت فرم ساخت و سازها محسوب میگردند.
ب مصالح بومی در گذشته، به صورت صحیح و کاملی در بناها به کار گرفته شدهاند.
ج استفاده بهینه از انرژیهای قابل تجدید همچون جریان هوا، نور خورشید، در ساخت و سازهای گذشته مشاهده میشود.
د معماری سنتی کمترین تأثیر منفی را برمحیط زیست و اکوسیستم میگذارد.
ه باتوجه به عوامل فوق میتوان بیان نمود که معماری سنتی در راستای ساخت و ساز پایدار بوده است.
و شیوههای معماری جدید، نکات فوق را مد نظر قرار نداده و مشکلات خاصی را برای ساکنین بناها در هر اقلیم بوجود آورده است.