پایان نامه تحلیل تطبیقی ساختار معناییِ بیست غزل از حافظ و شهریار

تعداد صفحات: 160 فرمت فایل: word کد فایل: 1000625
سال: 1391 مقطع: کارشناسی ارشد دسته بندی: پایان نامه ادبیات فارسی
قیمت قدیم:۲۲,۶۰۰ تومان
قیمت: ۲۰,۵۰۰ تومان
دانلود فایل
  • خلاصه
  • فهرست و منابع
  • خلاصه پایان نامه تحلیل تطبیقی ساختار معناییِ بیست غزل از حافظ و شهریار

     

       یکی از موضوعات بحث­انگیز پیرامون غزل حافظ چگونگی ساختار غزل اوست. موافقانِ وجود انسجام در ساختار غزل­های حافظ، بر این باورند که ابیات غزل شاید در نگاه نخستین گسسته و پاشان احساس شود ولی از ساختاری منسجم و هسته­ی مرکزی برخوردار است که سایر ابیات یک غزل، با آن پیوند معنایی دارند و فرض استقلال ابیات، به معنای غزل حافظ آسیب می­رساند. مخالفان این نظریه معتقدند که ابیات در یک غزل، مستقل از هم است و این ویژگیِ غزل­های حافظ را برگرفته از شیوه­ی قرآن کریم می­دانند و به همین جهت در شرح غزل­های حافظ، بدون توجه به پیوند ابیات و وجود هسته­ی مرکزی، ابیات غزل را به طور مستقل شرح می­دهند. استاد شهریار، با توجه به اینکه بیش از هر شاعری به حافظ علاقه­مند بود و خود را تربیت یافته­ی مکتب حافظ می­دانست علاوه بر استفاده از مضامین شعری حافظ، در بیش از شصت غزل، به استقبال غزل­های حافظ رفته است و در این غزل­ها، به ساختار معنایی غزل حافظ نیز توجّه داشته است و در برخی موارد، با وجود پیوند معنایی میان ابیات، غزل او نیز گسسته نماست. نویسنده با بررسی برخی از غزل­­های حافظ و شهریار، ساختار منسجم معنایی غزل این دو شاعر را آشکار کرده و عوامل این انسجام و ارتباط معنایی ابیات غزل با یکدیگر را بیان کرده است.

    مقدّمه

    بحث ساختارگرایی یکی از مباحث مهمّ علوم انسانی است که توسط سوسور مطرح شد و بعد از جنگ دوّم جهانی رواج پیدا کرد. از دیدگاه سوسور «زبان، مجموعه­ی پراکنده­ای از عناصر متجانس نیست، بلکه دستگاه منسجمی است که در آن هر جزء به جزء دیگر وابستگی دارد و ارزش هر واحد، تابع وضع ترکیبی آن است» (علوی مقدّم،1377: 185). برخی­ها از ساختارگرایی به عنوان یک رویکرد اندیشمندانه یاد کرده­اند و درباره­ی کاربرد آن، چنین گفته­اند: «ساختارگرایی در مورد هر تحلیلی که بر ساختار و مناسبات درونی اجزاء آن، تاکید می­کند، توجیه می­شود»­­ (احمدی،1380: 30) و با این اندیشه که «پدیدارهای اجتماعی و فرهنگی نباید همچون امور و رویدادهای فیزیکی دانسته شود بل امور و رویدادهایی هستند که دارای معنایند و در نتیجه، دلالت آنها باید در مرکز پژوهش قرار گیرد» (همان: 14)، به معناشناسی ساختاری می­پردازند. و روش کار خود را این گونه بیان می­کنند: «روش کار ما هم نمی­تواند روش علّی متعارف یا روش بررسی یک به یک پدیدارها باشد، بل باید به ضرورت تحلیل درونی (یعنی مجموعه مناسبات بین اجزاء ساختار) در هر پدیدار استوار شود» (همان: 14). از این روی، نقد ساختاری بر آن است که باید «عناصر به وجود آورنده­ی ساختار شعر، در ارتباط متقابل با یکدیگر و ارتباط با کلیّت ساختاری بررسی شود نه آنکه عناصر به طور جداگانه نقد و تحلیل شوند.» (علوی مقدّم،1377: 185).

    در بحث ساختارگرایی غزل فارسی، با استخراج ساختار یکایک ابیات به صورت مجّزا و برقرار ساختن ارتباط معنایی بین آنها، به نشان دادن دلالتی می­پردازند که هسته­ی مرکزی غزل را تشکیل می­دهد و میان ابیات، پیوند معنایی ایجاد می­کند.

    در غزل­های حافظ و به تبع آن شهریار، با وجود نوعی گسستگی ظاهری میان ابیات، ما با پیوند معنایی پوشیده­ا­ی مواجه هستیم که از انسجام معنایی بالایی برخوردار است و با کشف آن پیوند، می­توانیم به هسته­ی مرکزی غزل که تمامی ابیات با آن پیوند معنایی دارند، دست یابیم.

    دکتر پورنامداریان در کتاب گمشده­ی لب دریا به تفصیل در باره­ی ساختار معنایی غزل­های حافظ بحث کرده است و اشاره کرده است که شعر حافظ در گرو مضمون­های از پیش ساخته شده نیست و با وجود اینکه زبان شعری حافظ از تنگنای تک معنایی خارج است دارای ساختار معنایی و هسته­ی مرکزی است. به نظر وی «عدم وضوح پیوند ظاهری ابیات غزل­های حافظ ناشی از حادثه­ای متأثر از حساسیت به مقام برزخی انسان و استنباط خاص از تقدیر ازلی او بر مبنای داستان آفرینش و دیدن جهان و جامعه از دریچه این جهان است که به آن حادثه ذهنی ابعاد گوناگون می­­باشد» (پورنامداریان،1384: 226).

    پریشانی ظاهری ابیات حافظ که متأثر از نظم و نظام قرآن می­باشد با وجود اشاره­ی چندین باره­ی خویش، حاکی از توغّل و تأمّل وی در قرآن است که آیه­های مبارکه قرآن نیز بر خلاف گسسته­نمایی ظاهری، از پیوند عمیقی برخوردار است. «ساختمان غزل های حافظ که ابیاتش بیش از هر غزل­سرای دیگراستقلال، یعنی تنوع و تباعد دارد، بیش از آن­چه متأثر از سنت غزل­سرایی فارسی باشد، متأثر از ساختمان سور و آیات قرآن است» (خرمشاهی،1387: 92). در واقع «چندگانگی­ای که ما در مضامین یک غزل می­بینیم، از لحاظ منطق کوچه و بازار، سیمای چندگانه دارند؛ در منطق عارفانه، موضوع به نفع دیگر روی می­نماید. به این حساب، بر خلاف تغایرهای ظاهری، نوعی ربط نهانی در میان مضمونها وجود دارد» (اسلامی ندوشن،1374: 35).

    خواجه­ی شیراز، در بیتی زیبا که در غزلی عرفانی با ظرافت خاصّی سروده است به پیوند معنایی ابیات، در عین گسستگی و پریشانی ظاهری اشاره کرده است:

    در خلاف آمد عادت بطلب کام که من            کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم

    (حافظ،1371: 264)

    هرچند این بیت، بیتی عرفانی است ولی می­تواند اشاره­ای به جمعیت (پیوند) در عین پریشانی ظاهری ابیات داشته باشد چه بسا خواجه­ی شیراز در این بیت، پوشیده به این امر نظری دارد.

    شهریار، شاعر بزرگ معاصر، با توجه به اینکه در سرودن غزل­های فارسی، حافظ را الگوی خویش قرار داده است (حتی تخّلص خود را از دیوان حافظ انتخاب کرده است)، همچنین آشنایی و انسی که با قرآن داشته است، بی­تردید نمی­تواند در نظم اشعار خویش از تأثیر آنها برکنار باشد، «گرایش او به حافظ بیش از هر شاعر دیگر را، در میل درونی صورت نوعی شاعری او باید جست» (علیزاده،1374: 356). ابیات برخی از غزل­های شهریار چون ابیات شعر حافظ گسسته نماست ولی با کمی دقّت، می­توان فهمید که ابیات، علاوه بر ارتباط در محور افقی، از ارتباط عمودی (پیوند معنایی با هسته مرکزی وابیات پسین وپیشین) نیز برخوردار است.

    علاوه بر این، غزل حافظ و شهریار توسط برخی کلمات که با یکدیگر تناسب معنایی دارند، با هم ارتباط معنایی بر قرار کرده­اند (چرا که تناسب به تسلسل فکر و تداعی معانی کمک می­کند و ربط مفاهیم را موجب می­گردد که خواننده به طرزی خوشایند، از مفهومی به مفهومی بلغزد(اسلامی ندوشن،1374: 51)). در برخی موارد این ارتباط معنایی توسط ردیف ایجاد شده است. به این معنی که ردیف یک غزل، گاهی در غزل­های مردّف، میان ابیات به ظاهر مستقل غزل، در محور عمودی پیوند به­وجود می­آورد و «مانند زنجیره­ای ابیات را در انتها به همدیگر متصل می­دارد و وجه مشترکی در میان آنها پدید می­آورد»(همان: 40).

    1-2- بیان مسأله

    ساختارگرایی یکی از مکاتب و نظریه­های ادبی است که در اوایل قرن بیستم مطرح شد و رفته رفته در حوزه­های مختلف علوم گسترش یافت. در واقع «ساختارگرایی ادبی اگرچه به عنوان روشی علمی، پیشینه­ای طولانی دارد. اما به عنوان نظریه­ای درباره­ی شکل و ساختار، بیشتر در سده­ی حاضر رواج یافته و به ویژه از نیمه­ی دوم این سده گسترش چشمگیر و همه جانبه­ای در رشته­های گوناگون از جمله مطالعات ادبی پیدا کرده است» (اخلاقی، 20:1376).

  • فهرست و منابع پایان نامه تحلیل تطبیقی ساختار معناییِ بیست غزل از حافظ و شهریار

    فهرست:

    فصل اوّل.. 7

    کلّیّات و روش تحقیق.. 7

    1-1 مقدّمه.. 8

    1-2- بیان مسأله.. 10

    1-3- سؤالات و فرضیه­ها.. 13

    1-3-1- سؤالات تحقیق. 13

    1-3-2- فرضیه­ها. 13

    1-4- هدف و ضرورت تحقیق.. 15

    1-4-1- ضرورت تحقیق. 15

    1-4-2- اهداف تحقیق. 15

    1-5- پیشینه­ی تحقیق.. 15

    1-5- روش اجرای تحقیق.. 18

    فصل دوّم.. 19

    مبانی نظری تحقیق.. 19

    2-1-1- ساختار متن. 21

    2-1-2- ساختار نظم. 21

    2-1-3- ساختار روایت. 22

    2-2- ساختار معنایی در غزل حافظ و شهریار.. 22

    2-3- نگاهی بر تأثیر پذیری شهریار از حافظ.. 24

    2-3-1- اقتباس. 24

    2-3-2- تضمین. 26

    2-3-3- توجه به مضمون­های غزل حافظ. 31

    2-3-4-پیوند معنایی در ساختار غزل. 33

    فصل سوّم.. 35

    بحث و بررسی.. 35

    3-1-1- غزلی از حافظ)الا یا ایها الساقی ادر کاساً و ناولها).. 36

    3-1-2- غزلی همسان از شهریار)جبین بگشا که می­بندیم از این غمخانه محملها). 38

    3-2-1- غزلی از حافظ)اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را).. 41

    3-2-2- غزلی همسان از شهریار(اگر آن دختر ترسا بیاراید کلیسا را)    43

    3-3-1- غزلی از حافظ)صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را).. 46

    3-3-2- غزلی همسان از شهریار(به چشم این همه مژگان به هم مزن یارا). 47

    3-4-1- غزلی از حافظ)دل می­رود ز دستم صاحبدلان خدا را).. 50

    3-4-2- غزلی همسان از شهریار)ما مستمند و مسکین دلبر دنی و دارا). 52

    3-5-1- غزلی از حافظ)ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت)    56

    3-5-2- غزلی همسان از شهریار)ای چشم خمارین که کشد سرمه­ی خوابت). 57

    3-6-1- غزلی از حافظ)به کوی میکده هر سالکی که ره دانست).. 61

    3-6-2- غزلی همسان از شهریار)به کان لعل تو هر مشتری که راه دانست). 63

    3-7-1- غزلی از حافظ(شاهد آن نیست که موی و میانی دارد).. 66

    3-7-2- غزلی همسان از شهریار)چشم و ابروی تو تا تیر و کمانی دارد). 68

    3-8-1- غزلی از حافظ)دلم جز مهر مهرویان طریقی بر نمی­گیرد).. 71

    3-8-2- غزلی همسان از شهریار)نپنداری که دل هر دم فغان از سر نمی­گیرد). 73

    3-9-1- غزلی از حافظ)در ازل پرتو حسنت ز تجلّی دم زد).. 77

    3-9-2- غزلی همسان از شهریار)کلک نقّاش ازل کز ابدیّت دم زد). 80

    3-10-1- غزلی از حافظ(اگر روم ز پی­اش فتنه­ها برانگیزد)    85

    3-10-2- غزلی همسان از شهریار)چو آفتاب به شمشیر شعله برخیزد). 86

    3-11-1- غزلی از حافظ(نقد صوفی نه همه صافی بی­غش باشد).. 89

    3-11-2- غزلی همسان از شهریار) شمع مسکین نه سوزنده و سرکش باشد(. 91

    3-12-1- غزلی از حافظ)گر می­فروش حاجت رندان روا کند).. 94

    3-12-2-  غزلی همسان از شهریار(میخانه گر به رخ در میخواره وا کند). 96

    3-13-1- غزلی از حافظ)آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند)    99

    3-13-2- غزلی همسان از شهریار)آنان که سرمه از رد پای شما کنند). 101

    3-14-1- غزلی از حافظ)دوش در حلقه­ی ما قصه­ی گیسوی تو بود).. 104

    3-14-2- غزلی همسان از شهریار)رو به هر قبله که کردم صنما سوی تو بود). 105

    3-15-1- غزلی از حافظ)یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور).. 109

    3-15-2- غزلی همسان از شهریار)اسم اعظم باز گردد با سلیمان غم مخور). 111

    3-16-1- غزلی از حافظ)فاش می­گویم از گفته­ی خود دلشادم).. 115

    3-16-2- غزلی همسان از شهریار(زادن من سفر و عشق تو باشد زادم). 117

    3-17-1- غزلی از حافظ(حجاب چهره­ی جان می­شود غبار تنم).. 120

    3-17-2- غزلی همسان از شهریار)همای طایر جان بسته در طناب تنم). 122

    3-18-1- غزلی از حافظ(بالا بلند عشوه­گر نقش­باز من).. 124

    3-18-2- غزلی همسان از شهریار)گر گوشمال عشق نبودی به ساز من). 126

    3-19-1- غزلی از حافظ)تاب بنفشه می­دهد طرّه­ی مشک سای تو).. 129

    3-19-2- غزلی همسان از شهریار(ای شب و روز و مهر و مه پرده­ی سینمای تو) . 131

    3-20-1- غزلی از حافظ(ساقی بیا که قدح لاله شد پر ز می)    134

    3-20-2- غزلی همسان از شهریار)آمد بهار و لاله شد از ژاله پر ز می). 136

    فصل چهارم.. 139

    نتیجه­گیری.. 139

    4- نتیجه­گیری.. 140

    منابع و مآخذ.. 142

    .

    منبع:

    - قران کریم، 1384. ترجمه­ی مهدی الهی قمشه­ای، سازمان تبلیغات اسلامی، قم، چاپ سوم.

    2- آشوری، د، 1379. عرفان و رندی در شعر حافظ، نشر مرکز، تهران، چاپ اول ویرایش دوم.

    3- احمدی، ب، 1381. ساختار و هرمنوتیک، انتشارات گام نو، تهران، چاپ دوم.

    4- اخلاقی، ا، 1376. تحلیل ساختاری منطق الطیر عطّار، نشر فردا، اصفهان، چاپ اول.

    5- استعلامی، م، 1388. درس حافظ، انتشارات سخن، تهران، چاپ چهارم.

    6- اسلامی ندوش، م، ع، 1374. ماجرای پایان ناپذیر حافظ، انتشارات یزدان، تهران، چاپ دوم.

    7- انوری، ح، 1376. صدای سخن عشق (گزیده­ی غزل­های حافظ)، انتشارات سخن، تهران، چاپ سوّم.

    8- ایگلتون، ت، 1383. پیش درآمدی بر نظریه­ی ادبی، ترجمه­ی عباس مخبر، نشر مرکز، تهران، چاپ سوم.

    9- باقری، ب، 1387. فرهنگ شرح­های حافظ، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ اول.

    10- براهنی، ر، 1380. طلا در مس، انتشارات زریاب، تهران، چاپ اول.

    11-بهشتی، ا، 1375. عوامل داستان، انتشارات زرّین، تهران، چاپ اوِل.

    12- پورنامداریان، ت، 1384. گمشده­ی لب دریا، انتشارات سخن، تهران، چاپ دوم.

    13- پورنامداریان، ت، 1388. در سایه­ی آفتاب، انتشارات سخن، تهران، چاپ سوم.

    14- پورنامداریان، ت، 1389. تحلیل انجام و پیوستگی در غزلی از حافظ با رویکرد زبان شناسی نقش گرا، مجله ی دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی، شماره 68.

    15- تودوروف، ت، 1379. بوطیقای ساختارگرا، ترجمه­ی محمد نبوی، نشر آگاه، تهران.

    16- ثروتیان، ب، 1379. غزلیّات حافظ، انتشارات رهام، تهران، چاپ اول.

    17- ثروتیان، ب، 1388. شرح غزلیّات حافظ (دفتر دوم)، انتشارات نگاه، تهران، چاپ اول.

    18- جاوید، ه، 1377. حافظ جاوید (شرح دشواری­های ابیات و غزلیّات دیوان حافظ)، نشر فروزان، تهران، چاپ دوم.

    19- حافظ، ش، م، 1371. دیوان حافظ، به تصحیح علامه قزوینی و دکترقاسم غنی، به کوشش عبدالکریم جربزه دار، انتشارات اساطیر، تهران، چاپ چهارم.

    20- حمیدیان، س، 1373. بحثی در ساختار غزل فارسی، مجله ی دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره چهارم

    21- خرّمشاهی، ب، 1380. ذهن و زبان حافظ، انتشارات ناهید، تهران، چاپ هفتم.

    22- ، 1387. حافظ، انتشارات ناهید، تهران، چاپ چهارم.

    23- ، 1387. حافظ حافظه­ی ماست، نشر قطره، تهران، چاپ چهارم.

    24- ، 1387. حافظ­نامه (2 جلدی)، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ هجدهم.

    25- خواندمیر، غ، 1353. حبیب السیر، به تصحیح محمد دبیرسیاقی، کتابفروشی خیام، تهران، چاپ دوم.

    26- خوش­خبر، ک، 1379. گره گشا (شرح و معنی یک هزار بیت از غزلیّات حافظ)، نشر شادگان، تهران، چاپ اول.

    27- ذوالنور، ر، 1381. در جستجوی حافظ، انتشارات زوّار، تهران، چاپ چهارم.

    28- رجایی بخارایی، ا، ع، 1373. فرهنگ اشعار حافظ، انتشارات علمی، تهران، چاپ هفتم.

    29- رزّاز، ع، ا، 1383. شرح اشارات حافظ، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول.

    30- ریاحی، م، ا، 1374. گلگشت در شعر و اندیشه­ی حافظ، انتشارات علمی، تهران، چاپ دوم.

    31- زریاب خویی، ع، 1374. آئینه­ی جام، انتشارات علمی، تهران، چاپ دوم.

    32- سودی بسنوی، م، 1362. شرح سودی بر حافظ، ترجمه­ی عصمت ستارزاده، ارومیه، چاپ چهارم.

    33- شمیسا، س، 1383. نقد ادبی، انتشارات فردوس، تهران، چاپ چهارم.

    34- شهریار، م، ح، 1376. دیوان شهریار (جلد اوّل و دوّم)، انتشارات زرّین و نگاه، تهران، چاپ هجدهم.

    35- شهیدی، س، ج، شرح مثنوی (دفتر دوّم) انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوم.

    36- صدیقیان، م، 1383. فرهنگ واژه­نمای حافظ، با همکاری ابوطالب میرعابدینی، انتشارات سخن، تهران، چاپ سوّم.

    37- صلاحی، ع، 1387. تأملی در ساختار معنایی غزلی از حافظ، مجله­­ی دانشکده ی ادبیات فارسی و زبان­های خارجی علامه طباطبایی، شماره­ی سی و شش.

    38- ، 1388. تأملی در ساختار معنایی غزل حافظ (رساله ی دکتری) دانشگاه علامه طباطبایی.

    39- غریب، ر، 1378. نقد بر مبنای زیباشناسی، ترجمه­ی نجمه رجایی، دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اوّل.

    40- فروزنده، م، 1387. تحلیل ساختاری طرح داستان ورقه و گلشاه عیوقی، مجله­ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، شماره ی شصتم.

    41- رستگار فسایی، م، 1384. بررسی عوامل تأثیرپذیری و جنبه های یک غزل از حافظ، فصلنامه­ی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره­ی پنجاه و ششم و پنجاه و هفتم.

    42- رستگار فسایی، م، 1385. حافظ پیدا و پنهان زندگی، انتشارات سخن، تهران، چاپ اوّل.

    43-زرشناس، شهریار، 1387، جستارهایی در ابیات داستانی معاصر، کانون اندیشه، تهران، چاپ اوّل.

    44- عبداللهی، م، 1384. پیوند عمودی و انسجام معنایی در غزل های حافظ، مجله­ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره­ی سوّم.

    45- علوی مقدّم، م، 1377. نظریه­های نقد ادبی معاصر (صورت گرایی و ساختارگرایی)، انتشارات سمت، تهران، چاپ اوّل.

    46- علیزاده، ج، 1374. به همین سادگی و زیبایی (یادنامه­ی شهریار)، نشر مرکز، تهران، چاپ اوّل.

    47- کاویان پور، ا، 1387. زندگانی ادبی و اجتماعی استاد شهریار، انتشارات اقبال، تهران، چاپ ششم.

    48- لاهیجی، ش، م، 1381. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، به تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، انتشارات زوّار، تهران، چاپ چهارم.

    49- مالیر، ت، 1388. ساختار منسجم غزلیات حافظ شیرازی، مجله­ی فنون ادبی دانشگاه اصفهان، شماره­ی نخست.

    50- مجتبّی، م، 1379. زلف عالم آرا، نشر جوانه­ی رشد، تهران، چاپ اوّل.

    51- مرتضوی، 1370. مکتب حافظ (مقدمه ای بر حافظ شناسی)، نشر مرکز، تهران، چاپ سوّم.

    52- مشرّف، م، 1386. زندگی و شعر محمدحسین بهجت تبریزی، نشر ثالث، تهران، چاپ دوّم.

    53- مولایی، م، س، 1368. تجلی اسطوره در شعر حافظ، انتشارات توس، تهران، چاپ اوّل.

    54- میرصادقی، ج، 1385. عناصر داستان، انتشارات سخن، تهران، چاپ پنجم.

    55- نجم رازی، ع، 1377. مرصاد العباد، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ هفتم.

    56- هجویری، ا، 1389، کشف المحجوب، انتشارات سروش، تهران، چاپ ششم.

    57- همایی، ح، 1370. فنون بلاغت و صناعت ادبی، مؤسسه­ی نشر هما، تهران، چاپ هفتم.

    58- یثربی، ی، 1385. آب طربناک تحلیل موضوعی دیوان حافظ، نشر علم، تهران، چاپ اول.

    .

ثبت سفارش
عنوان محصول
قیمت