تعریف علم زمین شناسی:
علوم زمین به معارف یا شناختهایی اطلاق می شود که مسائل مربوط به زمین از قبیل: منشا آن ساختمان ترکیب وتحولات گذشته وحال و.. را مورد مطالعه قرار میدهد. هدف این علم ،شناسایی ومطالعه تئوری های پیدایش زمین، وضعیت زمین در فضا ،تاریخ زمین شناسی، شکل وابعاد زمین ،مشخصات فیزیکی وشیمیایی، مواد تشکیل دهنده آن، بررسی عواملی که در وضعیت زمین تاثیر دارند و درآخر مطالعه شناسایی مواد مفید زمین ونحوه اکتشاف واستفاده از آنهاست.
-علم زمین شناسی و ارتباط آن با سایر علوم:
تاریخچه دانش زمین شناسی در ایران:
بشر از گذشته های دور به این واقعیت پی برده که استفاده بهینه از زمین می تواند در برقراری تعادل و سیاست خودکفایی، انسانها و کشورها ،نقش بسیار سازنده ای داشته باشد. استقلال سیاسی ،اقتصادی و حتی فرهنگی کشورها در گرو استفاده صحیح از زمین است در نتیجه مطالعات زمین شناسی یکی از بنیادی‌ترین برنامه های دولتهاست که پایه گذار علومی به نام علوم زمین شده که در حال حاضر در بسیاری از مسائل رومزه تا مسائل پیچیده تکنیکی ،جایگاه بالایی پیدا کرده در بسیاری از کشورهای دنیا مراکز تحقیقاتی و اجرایی گسترده ،گاهی در حد یک وزارتخانه در این زمینه مشغول فعالیت هستند تا بتوانند به سوالهای موجود در مورد زمین، نحوه تشکیل ونحوه کاربرد برتر مواد معدنی بررسی و تحقیق کنند. به طوریکه امروزه زمین شناسی علم مستقلی شده که باسایر علوم پایه مثل فیزیک، شیمی، ریاضی، پیوند تردیک دارد وهم چنین با نجوم تا برای ایجاد محیط امن وسالم رسالت خود را به نحو احسن انجام دهد.در ایران هم این کار از وظایف دولتی است که این مهم برعهده سازمان زمین شناسی کشور است.
پیشرفت زمین شناسی در ایران مقاطع متفاوتی را طی کرده که به اختصار عبارتند از :
1-مقطع زمانی معدن کاری کهن: که در ایران به عنوان معدن کاری شدادی معروف است
2-مقطع پیدایش نفت در زاگرس: از این زمان بررسی های زمین شناسی خصوصا در ناحیه زاگرس روند اصولی و استاندارد پیدا کرد ولی متاسفانه در سایر نقاط ایران روش های معدن کاری کهن همچنان مرسوم بود.
3-مقطع فعلی: که به لحاظ ضرورت های انکار ناپذیر قانون تاسیس سازمان زمین شناسی در 1338 تصویب واین سازمان از سال 1341 فعالیت های خود را آغاز کرد و تاکنون هم ادامه یافت که در نتیجه تلاش های به عمل آمده در حال حاضر از سطح کشور که با 121 برگ نقشه پوشیده می شود اطلاعات جامعی را داریم و از حدود 70% رویه سطح کشور هم اطلاعات زمین شناسی به مقیاس قابل دسترسی است.
جدا از نقشه های زمین شناسی بخشی از اطلاعات به پژوهشها و اکتشافات معدنی اختصاص دارد. جدا از سازمان زمین شناسی که وظیفه اصلی مطالعات زمین شناسی را بر عهده دارد مراکز آموزش عالی، وزارت نفت،وزارت نیرو و… متناسب با اهداف خودشان در زمینه فعالیت زمین شناسی حضور دارند. استفاده از منابع موجود از طریق سایت اینترنتی سازمان زمین شناسی www.GSI.org.IR و پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور به آدرس www.NGD.IR قابل دسترسی است.
-جایگاه زمین شناسی در ایران:
بر این باور هستیم که ایران در بخش میانی کوهزاد آلپ-هیمالیا است که از سواحل شرقی اقیانوس اطلس آغاز می شود و پس از عبور از قسمتهای جنوبی اروپا، از آلپ ،مجارستان ،ترکیه و ایران و افغانستان ، تبت ، برمه تا جزایر اندونزی در کنار اقیانوس آرام ادامه دارد. در مورد نحوه تشکیل کوهزاد آلپ- هیمالیا دو فرضیه یا تئوری وجود دارد:
الف) بزرگ ناودیس تتیس :(ژئوسنکینال ها)
در این نظریه تصور بر این است که در 5/1 تا 8/0 میلیارد سال پیش در سطح کره زمین یک ابر قاره یا بزرگ زمین به نام Megagea (مگاژا) وجود داشته ولی در این زمان در اثر پدیده اشتقاق(Rifting or spreding) ابر قاره یاد شده به دو قاره جداگانه تقسیم شده که به قاره جنوبی گندوانا Gond wana و به قاره شمالی Eurasia یا اراسیا و برای اقیانوس از این اشتقاق با الهام از الهه اقیانوسها تتیس گفته شده این زمین شناسان تتیس را زادگاه کمربند کوهزایی آلپ- هیمالیا گزارش کرده اند. براساس این فرضیه ،کوههای البرز ،در شمال ایران به لحاظ داشتن سنگهای آتشفشانی گسترده نوع ایوژئوسنکینال (دارای سنگهای آتشفشانی ) است. زاگرس به دلیل نداشتن سنگهای دولکانیکی از نوع ژئوسنکینال است و بالاخره ایران مرکزی توده ای مقاوم به نام (Median mass) یا توده میانی است. اما این نظریه در مورد ایران و شرایط آن صدق نمی کند ودلایل آن عبارتند از:
سنگهای پرکامبرین پسین تا (تریاس میانی ) در محیط های کنار قاره ای وحتی محیط های قاره ای وتبخیری انباشته شده اند و در بعضی از مقاطع زمانی نسبتا طولانی، هیچ گونه نشانه ای از رسوبگذاری و محیط های بزرگ ناودیسی، در زمان گذشته شده وجود ندارد.
سنگهای(تریاس پسین) در محیط های کولابی و مردابی انباشته شده اند نه در بزرگ ناودیس ،در نتیجه تکمیل حوضه های رسوبی ایران با نظریه بزرگ ناودیس ها هماهنگی ندارد.
ب) نظریه تکتونیک صفحه ای (P.T):
براساس این نظریه البرز ایران مرکزی متعلق به قاره اوراسیا وزاگرس متعلق به قاره گندوانا است. 3 عامل در ارائه این تئوری نقش داشته اند : 1- تفاوت چینه شناسی سنگهای با سایر نقاط ایران 2-وجود سنگهای افیولیتی در امتداد راندگی اصلی زاگرس خصوصا در دو ناحیه کرمانشاه ونی ریز 3-وجود کمان ماگمایی(Magmatic ARC) ارومیه –بزمان
اضافه می کنیم که این زمین شناسان بر این باور هستند که در محل راندگی اصلی زاگرس اقیانوسی وجود دارد که همراه با افیولیت زایی (تشکیل پوسته اقیانوسی) است اما در زمان کرتا سه پسین این اقیانوس بسته شده و در اثر فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته ایران مرکزی فرورفته ودر اثر ذوب آن کمان ماگمایی ارومیه- بزمان تشکیل شده است.
وجود یک اقیانوس بین ورقه زاگرس و ایران مرکزی، حتمی است. ولی بسیاری از ویژگیهای ورق ایران مرکزی و البرز مشابه زاگرس و عربستان است که حاکی از پیوند و تعلق ایران مرکزی و البرز به قاره گندوانا است. معهذا مروری بر تاریخچه زمین شناسی ایران مرکزی و البرز نشان می دهد که بخش از ایران در فاصله پرکامبرین تا تریاس پسین در حاشیه شمالی قاره گندوانا بوده ولی در زمان تریاس پسین از قاره گندوانا جدا و به قاره اوراسیا ،متصل شده و به همین لحاظ از تریاس پسین تا ، البرز وایران مرکزی ویژگی های اوراسیایی داشته وبالاخره از کر تا سه به بعد، هر دو قاره اورسیا و گندوانا ، ویژگیهای مشترک اورسیایی-گندوانایی پیدا کردند
رخدادهای زمین ساختی در ایران زمین (تکامل ژئودینامیکی در ایران):
براساس داده های مغناطیس دیرینه و زمین ساخت دیرینه، 4 صفحه قاره ای در ایران تشخیص داده شده است که عبارتند از:
صفحه ایران ،صفحه توران (اروپا آسیا)، صفحه عربستان (گندوانا) و صفحه هیرمند (افغانستان).
ایالتهای فلززایی موجود در ایران را میتوان نتیجه شرایط حاصل از زمین ساخت کششی( تشکیل کافت ها و اقیانوس ها ) و فشارشی (کمربند های کوهزایی) حاکم بین این صفحات دانست. ضمنا مرز صفحه ایران با صفحه توران توسط خط در شمالی ایران مشخص می شود (شکل).برخورد بین صفحات ایران وتوران در پایان تریاس میانی رخ داده است (لنش واشمیت 1984).خط درز ایران- توران از جنوب شرق کپه داغ شروع واز طریق لبه شمالی بینالود بطرف دریای خزر جنوبی کشیده می شود که از روی بقایای افیولیتی قابل تشخیص است.