پایان نامه بررسی دلایل انقراض حکومت ساسانی توسط مسلمانان

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد «M.A»

گرایش: تاریخ- ایران اسلامی

چکیده

اگرچه امپراتوری ساسانی در زمان حکومت یزدگرد سوم سقوط کرد، اما انحطاط این حکومت از چندین دهه قبل آغاز شده بود. انحطاط مزبور تنها به قلمرو سیاسی مربوط نمی شد بلکه در همه زمینه ها گسترش می یافت. اتفاقاً انحطاط سیاسی اندکی دیرتر از زمینه های دیگر شدت گرفت. مهم ترین جنبه های انحطاط جامعه ایرانی در سال های پایانی فرمانروایی ساسانیان عبارتند از:

الف- انحطاط اعتقادی ب- افزایش فقر مالی مردم ج- فشار ناشی از جنگ های شاهان د- افزایش مالیات‌ها.

دلایل انقراض حکومت ساسانی توسط مسلمانان عبارتند از: 1- ناخشنودی مردم ایران از حکومت ساسانی در پایان کار این خاندان 2- امتیازهای طبقاتی و برخورداری دسته ای خاص از این امتیاز و محروم ماندن اکثریت مردم در دوره ساسانی 3- انحطاط عقیدتی حکومت ساسانی بر اثر اقدامات و رفتارهای نسنجیده موبدان زرتشتی 4- اختلافات داخلی بین شاهزادگان ساسانی به خاطر رسیدن به سلطنت 5- انتشار آیین اسلام در واقع منادی اصلاحات اجتماعی و برابری انسانها بدون توجه به قومیت ها، نژادها و موقعیت های اجتماعی بود.

پیشگفتار

اینجانب برای پی بردن به علل اصلی سقوط ساسانیان و شناسایی ریشه های نابسامانی و انحطاط امپراتوری ساسانی، موضوع پایان نامه خود را انتخاب کردم.

بحران های داخلی، ضعف و فساد دستگاه حاکمه، نفوذ ایدئولوژی اسلام در مرزنشینان ایران و ... باعث گردید تا حکومت ساسانی که روزگاری می توانست در سطح جهانی تهاجمات وسیع امپراتوری قدرتمند روم را دفع کند، به سرعت از پای درآید و شهرهای مرزی ایران یکی بعد از دیگری سقوط کند و تیسفون به دست اعراب مسلمان بیفتد.

در پایان از استاد راهنمایم، دانشمند فرزانه جناب آقای دکتر داود اصفهانیان و استاد مشاورم سرکار خانم دکتر لیلی خبازی، که در تهیه و گردآوری منابع تاریخی و نگارش پایان نامه، بنده را راهنمایی نموده اند، سپاسگزاری می نمایم.

    مقدمه

تاریخ ایران بعد از اسلام، از فتح مداین بدست اعراب مسلمان آغاز می شود که به دنبال آن امپراتوری کهنسال ساسانی انقراض یافت و سراسر ایران به دست اعراب مسلمان افتاد. این حادثه بزرگ سرفصل تاریخ جدید ایران و پایان عهد باستان آن به شمار می رود. و هر کسی به تاریخ ایران می نگرد می خواهد سرّ این نکته را کشف کند و معلوم بدارد که امپراتوری ساسانی به چه سبب با سرعتی چنان شگفت انگیز سقوط کرد. تحقیق این نکته، مستلزم غور در تاریخ اواخر دوره ساسانی و مطالعه وقایع و احوالی است که منجر به ضعف و انحطاط قطعی حکومت ساسانی گشت.

می توان گفت که مقارن هجوم اعراب مسلمان، ایران خود از پای درآمده بود و شقاق و نفاق بین طبقات و اختلافات و رقابتهای میان نجبا، آن را به کنار ورطه نیستی کشانیده بود. حرص و تجمل تمام مبانی حکومت ساسانی را سست و ضعیف کرده بود موبدان در دوره سلطه ساسانیان بر ایران در حقیقت ابزار سلطه سیاسی شاهان و توجیه کننده سیاست های آنان به شمار می رفتند. و با همه قدرتی که در دستگاه شاهی داشتند هرگز قدمی به نفع مردم محروم برنمی داشتند و از حقوق آنان دفاع نمی کردند. در شرایطی که قوه قضایی کشور، در انحصار موبدان بود و آنان در امور کشور نقشی اساسی داشتند، هرگز به هنگامی که مردم دچار شدیدترین مشکلات اقتصادی بودند و گاه با قحطی و بیماری دست و پنجه نرم می کردند کاری به نفع آنان نمی کردند.

پیوستگی دین و دولت که اساس سیاست دولت ساسانی به شمار می آمد موبدان را مداخله جوی و قدرت طلب نموده بود. جامعه ساسانی آماده پریشانی و پاشیدگی بود و در این جامعه بین طبقه اشراف و نجبا با طبقه عامه جدایی بسیار بود. به تعبیر نویسنده نامه تنسر این اشراف و نجبا از عامه مردم به، (لباس و مرکب و سرای و بستان وزن و خدمتکار) ممتاز بودند. در جامعه ساسانی، هر فرد و هر خانواده جا و مقامی داشتند و هیچ کس نمی توانست خواهان درجه یی باشد برتر از آنکه به مقتضای نسب به او تعلق دارد. خون و نژاد، عامل عمده یی در امتیاز طبقاتی به شمار می‌آمد و عامل دیگر مالکیت بود.

از مرگ خسروپرویز تا به تخت نشستن یزدگرد سوم بیش از چهار سال نمی گذشت که در این چهار سال اگر پادشاهی شهر براز، را به حساب نیاوریم، یازده نفر به تخت پادشاهی این کشور نشسته اند. این سلطنتهای لرزان نشان می دهد که اوضاع سیاسی در آن سال ها تا چه اندازه بی ثبات بود و چگونه این امپراتوری گسترده از داشتن قدرتی که حافظ نظم دربار شاهنشاهی باشد محروم بوده است. جنگ های طولانی ایران و روم در مدتی بیش از بیست سال، که جز در سال های نخست به زیان ایران بود، فشار زیادی بر مردم وارد می کرد. در این جنگ ها چه نیروهای انسانی فراوانی که از پا درآمد و چه شهرها و روستاها که بیهوده ویران شد و چه مالیاتهای سنگین که برای تامین هزینه این جنگ های طولانی بر ملت تحمیل گردید. ناامنی شهرها و راه ها که پی آمد چنین وضعی است، بحران وضع بازرگانی و خرابی اقتصاد، عواملی بودند که هر یک، برای ناخشنود کردن مردم و ایجاد گلایه و شِکوه و مقاومت در برابر دولت، کافی بود، چه رسد بدانکه همه یکباره فراهم آید. می‌توان گفت از نیمه دوم پادشاهی خسروپرویز تا جلوس یزدگرد سوم، مردم ایران از دو دسته اقلیت و اکثریت تشکیل می شد. اقلیتی از درباریان و وابستگان به آن، از لشکریان و موبدان گرفته تا دهقانان (مالکان) که همه چیز برای آنان آماده بود، و اکثریتی که هرچه می خواست، نداشت. و نیز طبقه اشراف یا بزرگان امتیازات ویژه ای مانند حق درس خواندن و رسیدن به شغل های مهم را در انحصار خود گرفته بودند و طبقه عامه مردم که شامل کشاورزان و پیشه وران بود از این امتیازات محروم بودند. موبدان که از بانفوذترین و قدرتمندترین طبقات جامعه ساسانی محسوب می شدند با رفتارها و کارهایی که انجام دادند آسیب های جدی به آیین زرتشت وارد کردند و نه تنها در مواقع سختی پشتیبان مردم نبودند بلکه بیشتر توجیه کننده کارهای ظالمانه شاهان ساسانی بر مردم بودند. بدون تردید مردم از موبدان زرتشتی به شدت ناخرسند بودند. علاوه بر این احکام و مراسم مذهبی در آیین زرتشت بسیار سخت و طاقت فرسا بود و در حالی که احکام دین اسلام بسیار معقول و منطقی و آسان بود و نیز دین اسلام بر مساوات و عدالت و برابری انسانها بدون توجه به قومیت و نژاد و موقعیت اجتماعی، تأکید داشت.

شناخت منابع و نقد و بررسی آنها

در نگارش این پایان نامه از منابع گوناگونی بهره گرفته ایم که چند نمونه از آنها را نقد و بررسی می‌کنیم.

تاریخ طبری: 1 محمدبن جریر طبری (224- 310 ه ق) کتاب تاریخ خود را به نام (تاریخ کبیر) یا (تاریخ الامم والملوک) یا (اخبار الرُّسل والملوک) خوانده می شود، به سال 302 ه.ق به پایان برد. این کتاب از جمله تواریخ عمومی است که از آغاز آفرینش جهان تا وقایع سال 302 ه ق را دربردارد، و نخستین تاریخ کامل مفصّل و معتبر به زبان عربی است. در تاریخ طبری سرگذشت پیامبران و نیز تاریخ ایران از آغاز تا پایان دوره ساسانیان و همچنین تاریخ دوره اسلامی تا زمان حیات مؤلف، به تفصیل آمده است. یکی از امتیازات مهم تاریخ طبری این است که، سبب محفوظ ماندن برخی از آثار و اخبار دوره ساسانیان گردیده است. طبری به نقل روایات، با کمال امانت و با ذکر اسناد و سلسله راویان تلاش کرده است و این امر موجب شده است که اخبار کهن به گونه موثق و مطمئن، بی دخل و تصرف به دست ما برسد. طبری در وسعت نظر و احاطه به اخبار گذشتگان و بی طرفی در میان همه نویسندگان تاریخ اسلام، بی نظیر است. تاریخ طبری، بهترین ماخذ برای گردآوری تاریخ ساسانیان است و نخستین تاریخ از تواریخ موجود است که در آن تاریخ اسلام از آغاز تا زمان حیات طبری به صورت مستند و به گونه سالنامه نگاری آمده است. تاریخ طبری، مهم ترین و مشهورترین مجموعه مفصل تاریخ عمومی اسلام است به زبان عربی، قدمت تألیف و مزایای علمی و اجتماعی مؤلف، آن را یکی از معتبرترین مراجع تاریخ اسلام تا عصر تألیف قرار داده است.

در تألیف این کتاب جامع، غرض عمده طبری در واقع آن بوده است که تمام اطلاعات مهم مسلمین را در باب تاریخ جمع و ضبط کند و چون غالباً در درستی و نادرستی مآخذ روایات تعمقی نکرده و همواره عین روایات را نقل کرده است. کتاب مهم و عظیم با وجود جامعیت و وسعت از نظر ارزش و اعتبار محتویات و مندرجات، همه جا مورد قبول نیست و آن روح نقادی و دقت نظری که لازمه چنین کاری هست، همه جا در کتاب او رعایت نشده است و مخصوصاً هرچه حوادث و وقایع به عصر حیات مؤلف نزدیک تر شده اند، از جامعیت و تفصیلی که در اجزاء پیشین کتاب بود تدریجاً کاسته شده است. این نقص که بویژه در وقایع و حوادث مربوط به عصر حیات مؤلف بیشتر دیده می شود و ظاهراً چنان که بروکلمان در رساله خویش ذکر کرده است، علتش سن بالا و پیری طبری  بوده است.

(طبری، محمدبن جریر، 1352، تاریخ طبری، مترجم ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، جلد پنجم).

فتوح البلدان:1 نوشته احمدبن یحیی بلاذری، اولین مورخی است که اثر عمده او و یا خلاصه ای از اثر مهم او راجع به اخبار پیروزیهای مسلمین به ما رسیده است. وی اهل بغداد و مدتی ندیم متوکل عباسی بوده است و به زبان فارسی آشنایی داشته است. به سبب احاطه او به اخبار و مآخذ مختلف، روایات او در کتاب فتوح البلدان، به ویژه آنچه مربوط به پیروزیهای مسلمین در ایران است. معتبر و دقیق بوده و مبتنی بر اطلاعات و معلومات قابل اعتماد است. نیز از این کتاب می توان اطلاعات سودمندی درباره جزیه و سکه ها و بویژه راجع به تغییر دیوان از فارسی به عربی بدست می آورد، که جالب توجه است. در این پایان نامه در فصل مربوط به جنگ های ساسانیان با مسلمانان از این کتاب استفاده شده است.

(بلاذری، احمدبن یحیی، 1346، فتوح البلدان، مترجم آذرنوش آذرتاش، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران).

تاریخ کامل:2 نوشته عزالدین علی ابن اثیر، کتاب ابن اثیر، در واقع خود تاریخ عمومی مفصل و مستقلی است مشهور به کامل ابن اثیر که مؤلف ضمن تلخیص و تهذیب کتاب طبری، آن را کامل کرده و حوادث را تا عصر حیات خویش دنبال نموده است. وی با دقت نظر بی‌نظیری به تدوین و مقایسه روایات و ضبط و نقل اطلاعات تلاش کرده است و در مواردی که راجع به یک واقعه دو روایت مختلف وجود داشته است که ترجیح یکی بر دیگری مشکل بوده است، به نقل هر دو روایت پرداخته است. نویسنده در موارد مقتضی، اطلاعات مفیدی هم در باب احوال اجتماعی و عقاید و رسوم و حتی آثار ادبی به دست داده است. ابن اثیر در نقل و در نقد ماخذ خویش، قریحه نقادی و دقت نظر بکار برده است. حسن کتاب، تاریخ کامل، ابن اثیر: 1- رک گویی ابن اثیر   2- دسترسی ابن اثیر به آرشیوها و اسناد محرمانه عباسیان.

( ابن اثیر، عزالدین علی، 1370، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، مترجم عباس خلیلی، انتشارات علمی، تهران، جلد دوم).

مروج الذهب1: نوشته علی بن الحسین مسعودی، از مآخذ مهم عربی در تاریخ ایران عهد اسلام می‌باشد. این کتاب چکیده مطالعات او در تاریخ عمومی اقوام است.

مسعودی در آثار مورخان پیشین با دیده دقت و انتقاد، نظر کرده و اخبار و روایات مختلف را بدون نقد و تعمق، نقل نکرده است. مسعودی مورخی رک گو و پرکار می باشد که همدلی با شیعه داشته است. از کتاب های دیگر مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف است که در این کتاب، مسعودی توجه ویژه به تمدن و فرهنگ ملل و جغرافیا دارد. و کتاب مناقب علی (ع) که مسعودی این کتاب را در برابر نظر جاحظ نگاشته است و در این کتاب، همدلی مسعودی با شیعه مشخص است.

( مسعودی، علی بن حسین، 1382، مروج الذهب، مترجم ابوالقاسم پاینده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، جلد اول، چاپ هفتم)

الاخبار الطوال2: نوشته احمدبن داود دینوری، در این کتاب ابوحنیفه دینوری روایات مهم درباره پیروزیهای اسلام نقل کرده است که در مآخذدیگر نیست.

در این پایان نامه در فصل مربوط به جنگ های ساسانیان و مسلمانان از این کتاب استفاده شده است.

(دینوری، احمدبن داود، 1371، اخبار الطوال، مترجم دکتر محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، تهران)

تاریخ بلعمی3: نوشته ابو علی بلعمی، از جمله منابع عمده تاریخ ساسانیان می باشد، که به سال 963 م از تاریخ طبری ترجمه شده است. تاریخ بلعمی یکی از گنجینه های نفیس نثر قدیم فارسی شمرده می‌شود. نثر بلعمی بسیار ساده و روان است.

(بلعمی، ابو علی، 1372، گزیده تاریخ بلعمی، انتخاب و شرح دکتر جعفر شعار- دکتر محمود طباطبائی، نشر قطره، تهران، چاپ اول)

تاریخ گزیده1: نوشته حمدالله بن ابی بکر مستوفی، در این پایان نامه در فصل مربوط به جنگ های ساسانیان با مسلمانان از این کتاب استفاده شده است.

(مستوفی، حمدالله بن ابی بکر، 1364، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ سوم)

ایران از آغاز تا اسلام2: نوشته رومن گیر شمن، نویسنده در این کتاب کوشیده است که گذشته ایران را از حدود پانزده هزار سال قبل از مسیح تا حمله عرب را شرح بدهد. نویسنده همان گونه که پیروزی ملت ها را با علل آنها شرح می دهد، شکست های آنان را هم با سبب های آنها بیان می‌کند. مزیت دیگر این کتاب آن است که انواع هنرها از ظروف سفالین، ابزارهای ضروری زندگی و نقاشی و مجسمه سازی و معماری در طی قرون مورد بحث قرار می گیرد. نویسنده از پیدایش انواع خطوط و ترویج علوم گفتگو می‌کند. وضع کشاورزی و بازرگانی در هر عهد تشریح می شود. حسن دیگر این کتاب آن است که بیش از تواریخ دیگر که درباره دوره پیش از اسلام، ایران نگاشته شده، اطلاعات باستان شناسی، همه جا با بررسی های تاریخی همراه یکدیگر نقل شده است. دیگر از مزایای این کتاب، تصاویر و نقوش و نقشه هایی است که مطالب کتاب را زبان دار معرفی می کند.

موضوع دیگر که باید گفت حس احترام است که دکتر گیرشمن همه جا در طی کتاب خود نسبت به استعداد و نبوغ قوم ایرانی نشان می دهد، بدون آنکه از ذکر نقاط ضعف وی خودداری کند.

(گیرشمن، رومن، 1383، ایران از آغاز تا اسلام، مترجم دکتر محمد معین، انتشارات معین، تهران، چاپ اول)

میراث باستانی ایران3: نوشته ریچارد فرای، نویسنده در این کتاب تاریخ ایران را از قدیم ترین زمانها تا نزدیک روی کار آمدن سلاجقه دنبال می کند. نقشه ها و فهرست منابع و تصویرهایی که در این کتاب آمده است، برای کسانی که می خواهند با بعضی از موضوعات مربوط به تاریخ پیش از اسلام ایران آشنا شوند، مناسب می باشد.

(فرای، ریچارد، 1344، میراث باستانی ایران، مترجم مسعود رجب نیا، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران)

ایران در زمان ساسانیان1: نوشته آرتورکریستین سن، نویسنده تقریباً همه منابع قدیم و جدید را از یونانی و رومی و سریانی و ارمنی و عربی، از نظر انتقاد گذرانیده است. جامع تر از این، کتابی در تاریخ ساسانی، نوشته نشده است، بویژه نویسنده کیفیت مدنی آن زمان را مورد بحث قرار داده و گِرد روایات و سرگذشت ها که در کتابهای دیگر نوشته شده، نگشته است. همه مباحث آن متوجه دین و فرهنگ و علم و هنر و مقامات اجتماعی و مراتب درباری و مانند اینهاست. از تازگیهای این کتاب آن است که نویسنده، اعلام و اصطلاحات قدیم را عموماً بشکلی آورده است که در کتب اوستایی و پهلوی دیده یا قواعد زبان های کهن چنان حکم می کرده است مانند وهرام (بهرام)، کواذ (قباد).

(کریستین سن، آرتور، 1375، ایران در زمان ساسانیان، مترجم رشید یاسمی، انتشارات دنیای کتاب، تهران، چاپ هشتم)

تاریخ تمدن اسلام:2 نوشته جرجی زیدان، نویسنده تاریخ تمدن اسلام، احاطه کامل به زبان و ادبیات عرب داشته و مطالب را از منبع اصلی، بدون واسطه اقتباس کرده است. مؤلف عواملی که در پیشرفت اسلام موثر بوده است را توضیح داده است.

(زیدان، جرجی، 1373، تاریخ تمدن اسلام، مترجم علی جواهر کلام، انتشارات امیرکبیر، تهران، جلد اول، چاپ هشتم)

ایران و تمدن ایرانی:3 نوشته کلمان هوار، در این پایان نامه در فصل مربوط به تشکیلات سیاسی و اداری حکومت ساسانی از این کتاب استفاده شده است.

Abstract

Although Sassanid Empire fell at the time of Yazdgerd III, their decline had started several decades before that. The foregoing decline did not limit to the political borders only but it expanded to all fields. Surprisingly, the political decline snowballed later than other fields. The most important aspects of the Iranian society's falloff at the final years of Sassanid Empire are:

belief's falloff,

poverty increment,

hustle after the kings' wars

rise in taxes

The reasons for their overthrow by Muslims include:

Iranians dissatisfaction from the Sassanid dynasty at the end of their empire

Class privileges and that some had those advantages and the majority didn't.

The falloff in beliefs because of the injudicious measures and behavior of Zoroastrian priests.

Diffusion of Islam which in fact was the herald of social reforms and the human's equality without caring about their tribe, race and social class