پایان نامه قلاع دوره سلجوقی

پایان نامه برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد «M.A»

 تاریخ ایران دوره اسلامی

چکیده

 سلجوقیان به قطع یقین یکی از مهمترین سلسله های حکومتی قبل و بعد از اسلام است با ویژگی ها و برجستگی های خاص خود ، چرا که هم از لحاظ بعد مسافت و هم از لحاظ توزیع قدرت و هم از لحاظ پیشرفت های هنری و فرهنگی و تمدنی این دوره از تاریخ ایران جای کنکاش و تفحص و بررسی نوین داشته و دارد.

 این تحقیق که در مورد قلاع دوره سلجوقی می باشد در فصل اول به موضوعاتی قابل بحث و تحقیق در خصوص ابنیه و  قلعه ها و آثار باقی مانده که علی رغم سالیان دراز و فرسایش های طبیعی و جغرافیایی می تواند شماعی کلی از اوضاع منحصر به فرد آن زمان به دست آورد همچنین به نقد و بررسی منابع در این خصوص  می پردازد.

    در فصل دوم نگاهی اجمالی بر تاریخ سلجوقیان اعم از خاستگاه سلجوقیان و چگونگی آمدن سلجوقیان به مرزهای ایران و اوضاع اجتماعی آنها و مختصری درباره سلاطین سلجوقی از قبیل ملک شاه سلجوقی و خواجه نظام الملک می توان اشاره کرد.

در فصل سوم در خصوص نقش عقلا و نخبه گان در سلسله سلجوقی از جمله سلوک سیاسی نظام الملک و فرجام تلخ وزارت و شیعه ستیزی و مسائلی از این قبیل می پردازد.

در فصل چهارم در خصوص فرقه اسماعیله و چگونگی شکل گیری و بوجود آمدن آنها و نفوذ این فرقه  در میان توده مردم و مهمترین فرقه های منشعب شده آنها و همچنین حشاشین و چگونگی پیدایش این گروه، انگیزه ها و عقاید فرقه اسماعیله، علت نام گذاری حشاشین به این نام و قتل هایی که توسط فرقه اسماعیله انجام گرفته است پرداخته شده است.

در فصل پنجم  به اهمیت و نقش قلعه ها در تحکیم قدرت سیاسی و نظامی ، آشنایی با قلعه های ایران و قلعه هایی که نام آنها با تاریخ سلجوقیان گره خورده است از جمله قلعه الموت ، میمون دژ ، لیسار  ، ارگ قلعه ، فورک ، قلعه بابک و ... می پردازد   که چگونه همچون سدی در مقابل دشمنان آنها مقاومت نمودند و از هستی و کیان فرمانروایان   پاسداری کردند همچنین به تنها قلعه بازمانده از دوره سلجوقیان یعنی قلعه رودخان، موقعیت و علت معروفیت آن می پردازد.

این نوشتار تلاشی است در حد توان و بضاعت نگارنده با بهره مندی از امکانات موجود برای ارائه و تنویر چالش های نظام حکومتی سلجوقیان و ترسیم اوضاع خاص مذهبی حاکم بر آن زمان و روحیات قابل انعطاف و تساهل و تسامح نظام سیاسی با الترناتیوهای موجود در عرصه مذهبی و سیاسی جامعه ایرانی زمان سلجوقی.

پیشگفتار

شاید بدانید که از زمانهای باستان، حتی  قبل از اسلام، بنا نمودن دژها بنا به مسایل امنیتی برای مردم سرزمین ما ، که همیشه مورد تهاجم دشمنان ریز و درشت، از شرق یا غرب یا شمال ایران ، واقع می شده اند ، کاری حیاتی به شمار می آمده است.

در این راستا در دامنه های جنوبی و شمالی رشته کوه های البرز از قدیمترین زمانها دژهای زیادی ساخته شده اند.

برخی از این دژها بوسیله ی شاهان، سلطان ها و حکمروایان محلی بنا می شده اند تا به این وسیله مکانی امن برای خود و خانواده و وابستگانشان داشته باشند و نیز بتوانند مال و ثروت و گنجینه هایی را که از دسترنج مردم محروم تدارک دیده اند، در این دژها نگهداری نمایند.

گاه شورشیان و یاغیان و طاغیان هم نیز، که نسبت به اوضاع و احوال زمان، از در مخالفت در می­آمدند، به ساخت دژ هایی برای حفظ خود و در امنیت بودن از سوی حکومت نیز، دست می زدند.

گاه گروه هایی که اندیشه هایی نو و جدید، نسبت به دیگران داشته اند نیز برای در امان بودن از دست دشمنان، دست بکار ساخت دژ می شدند، اسماعیلی ها را باید جزو همین گروه آخری به حساب آورد که برای گسترش دعوت و اندیشه ی تازه ی خود، مجبور به ساخت دژهایی شدند.

به همین جهت احساس می شود تا مطالبی در ارتباط با قلاع و نقش و اهمنیت آنها در ازمنه مختلف تاریخی خصوصا در دوره سلجوقیان یک بررسی کلی انجام گیرد.

نحوه پژوهش در این تحقیق از طریق مطالعه کتب تاریخی و منابع موجود در اینترنت و مجلات و روزنامه های علمی و  تخصصی تاریخ صورت پذیرفته است. در این تحقیق با مراجعه به کتابخانه های عمومی و کتابخانه های دانشگاههای مختلف و استفاده از کتب مرجع و سایر کتب مربوط به این تحقیق استفاده گردیده است.

در اینجا بجا و شایسته است از محبت و همکاری های صمیمانه همه سروران ارجمند بخصوص استاد محترم راهنما جناب آقای دکتر بهجت و استاد محترم مشاور جناب آقای دکتر آلیاری و زحمات طاقت فرسای جناب آقای دکتر عین اله زاده که در تدوین این تحقیق ما را یاری فرمودند نهایت سپاس و امتنان را دارم و از اینکه فرصتی پیش آمد تا تحقیقی در ارتباط با قلاع دوره سلجوقی ارائه نمایم خدای سبحان را شاکرم و اگر گردآوری این مجموعه در نظر صرافان سخن خدمت است انجام وظیفه کرده ام و اگر نباشد امید بخشایش دارم.

در خاتمه از یگانه هستی بخش که به قلم توان حرکت داد و همه بزرگوارانی که در طی طریق رهبر و راهنمای بنده بودند طول عمر با عزت و سربلندی آرزومندم. 

دوران اقتدار و عظمت سلجوقیان در تاریخ بعد از اسلام جایگاه ویژه ای را داراست. ویژگی های خاص دوران سلجوقی را می توان به شرح زیر بیان نمود:

گستره جغرافیایی مناطق تحت تصرف در زمان سلجوقیان از جمله موارد کمیاب تاریخ ایران میباشد که جمع کثیری از اقوام وملل  با شرایط متفاوت را شامل میگردید، این گستردگی  و امکان تحرکات نظامی دشمنان بالقوه در چهارسوی حاکمیت متمرکز ایرانی باعث میگردید تا همواره ذهن سلاطین سلجوقی معطوف به حراست و حفاظت از مناطق تحت سلطه خویش باشد.

تحرکات  مذهبی موجود که نشات گرفته از منازعات و مخاصمات مذهبی در جهان اسلام بود باعث میشد که ناهمگونی خاصی از نوع نگرشها و قرائت های دینی در سطح عمومی و خواص جامعه بوجود آید. یارگیریهای آزاد و اجباری در بطن جامعه با شدت و حدت خاص دنبال میگردید و متولیان امر این حادثه نامیمون در خفا و در پس پندارهای ظاهری خویش مقاصدی خاص را دنبال می کردند.

سبک و سیاق و نوع مبارزه مذهبی و روی آوری به مبحث ترور که تا آن زمان درفرایندی فراگیر مورد استفاده قرار نمی گرفت باعث گردید تا فضایی آکنده از رعب و وحشت و ارعاب بخصوص در جمع اندیشمندان و محققان و ارباب قدرت بوجود آید. تا جایی که فدائیان اسماعیلی با مسیر انتخابی برای تصفیه مخالفان و مخدوش نمودن اوضاع اجتماعی و سیاسی مناطق تحت نفوذ توانستند نفوذ غیر قابل وصفی میان مردم بدست آورند و خواه ناخواه این جو کاملاً نا مطمئن و امنیتی در تمامی مناسبات موجود در سطح جامعه اثرات منحصر بفردی را می گذاشت.

در بررسی ساختاری شهر ها و روستاها و همچنین مناطقی که به نحوی محل زیست و زندگی مردم به حساب می آمد لزوم حفظ و صیانت از آن مناطق نیز جای بحث و تفحص دارد چراکه در جنگها و لشکرکشی­های درون و برون مرزی و منازعات قومی و ملی و همچنین تحرکات بنیاد برافکن سیاسی اوضاع طبیعی مناطق نقش تعیین کننده ای را بازی می نمود. با مطالعه کتب موخره و تاریخی در باب سبک و سیاق شهرها و روستا ها به استحکامات و دژها و قلاع و محصورات طبیعی بیشماری بر میخوریم که موید این حقیقت غیر قابل انکار است که بقاء شهرها ارتباط تنگاتنگی با میزان مقاومت پذیری محافظان آن مناطق داشت. اینگونه است که در تاریخ بعد از اسلام سراغ داریم مبارزانی ضد حکومت مرکزی را که با تمسک به همین شیوه ها و متد های  موجود طبیعی توانسته اند سالها در برابر فشارها و تحرکات نظامی مخالفان به حیات سیاسی خویش ادامه داده و به فراخور مناطق تحت نفوذ خویش نقشی را در تاریخ کهن ایران زمین ایفا نمایند.

در زمان سلجوقیان همین امکانات موجود طبیعی و قلاع تاثیر گذاری شگرف خویش را به نمایش می گذارند تا جایی که با ظهور نوابغی نظامی همچون حسن صباح مشاهده می کنیم با سازماندهی مناسب و با اتحاذ تاکتیکی قابل توجه چگونه عرصه را بر متولیان سیاسی جامعه تنگ و  محدود می سازد وکار را بدان حد از سختی و پیچیدگی می کشاند که لزوم حل وفصل مسئله در سر لوحه سیاست های کاری زورمداران و حاکمان سیاسی  قرار میگیرد.

آمیختگی مذهبی و سیاسی مبارزان بالقوه بر علیه سلاجقه زمینه ای را فراهم آورده بود که نوع و شدت دفع شرارت بوجودآمده از دیدگاه سلجوقیان را مشکل نشان می داد.

فصل اول

کلیات (پرسش/فرضیه/ اهداف / روش تحقیق)

مطالعه ادوار تاریخی ایران جاذبه ها و ویژگیهای خاص خود را دارد.

سلسله سلجوقیان یقیناً از مهمترین سلسله های ایران بعد از اسلام می باشد. چرا که گستردگی جغرافیایی مناطق تحت نفوذ سلاطین سلجوقی و وجود دشمنان داخلی که هرازگاهی با دخالت بیگانگان همراه میگردید باعث می شد تا تمامی همّ و غم سلاطین صرف روبه راه کردن اوضاع باشد.

اما چه نکات مهم دیگری را می توان برای این سلسله بر شمرد:

الف: وجود مناطق جغرافیایی خاص و ناهمگون در سیستم آرام سازی اوضاع اجتماعی و مذهبی این سلسله نقشی اساسی داشت. لشکر کشی های سنگین برای مناطق رزمی و جنگی که نواحی خشک و کویری و یا نواحی مرطوب و یا کوهستانی را شامل می شد برای فرماندهان مسائلی حاد را بوجود آورد.

ب: در هیچ دوره ای از تاریخ دراز ملت ایران تابه این اندازه قلعه ها و اوضاع طبیعی در سرنوشت مخاصمات و تنازعات دخیل نبوده است.

ج: وجود فدائیان اسماعیلی و اهرم فشار آنان بر علیه سلاطین سلجوقی باعث پیچیدگی اوضاع گردیده و قسمت اعظمی از این تاریخ پر فراز و نشیب را شامل می گردد.

این فرضیه های خاص برای به سامان نمودن اوضاع اجتماعی هر محقق و صاحب نظری را به تحقیق و تفحص بیشتری فرا می خواند، بهترین مسیری را  که می­تواند برای سلاطین برای مواجهه با قدرت های متخاصم داخلی قائل شد چه می تواند بر شمرد؟

تنازعات مذهبی ناهمگون که همانا موجب برجسته شدن اختلافات مذهبی سنی و شیعه بوده و توده مردم را درگیر این مسائل می نمود تا چه اندازه قابل حل و فصل بوده و آیا آمادگی عمومی و روحیات خاص اجتماعی نظام تسننی تضمین کننده آرامش عمومی را طلب می نمود یا افکار مترقی با روح تبلیغی و عدالت خواهی تشیع را؟

بدین گونه ثواب این چنین به نظر می­رسد که هر محقق و صاحب رایی برای یافتن جواب های مکشوف نشده مستقر در بحث چه مسیرهایی را می بایست برگزیند، که:

ایران دوران سلجوقی برای حفظ و تداوم اقتدار خویش و برای یکسان سازی مناطق داخلی چه تحرکاتی را می توانست برگزیند که بهتر از وضع موجود بود؟

محورهای تحقیق درباره موضوع را به جهت عنوان و تیتر بحث به دو قسمت می توان تقسیم نمود:

الف: مطالعات تاریخی در باب اقتدار و سیاست نظامی گری سلجوقیان برای مقابله با دسیسه­های خارجی و داخلی.

ب: بحث و تحقیق در مورد ابنیه و قلعه ها و آثار نظامی باقی مانده که علیرغم گذشت سالیانی دراز و فرسایش­های طبیعی و جغرافیایی می­توان شمایی کلی از اوضاع منحصر به فرد آن زمان بدست آورد.

Abstract

   This study which is about the castles in the Seljukian era, in its first chapter, deals with discussion and study about buildings, castles and remaining relics, which in spite of the natural and geographical attritions can give us a general view of the unique circumstances of that time. Seljukians, certainly, is one of the most important dynasties before and after Islam with their specific characteristics, because, this era of Iran's history has been a matter of discussion and investigation in terms of the greatness of its distance, power distribution and artistic, cultural and civilization developments. It also scrutinizes the available resources about the present topic.  

  Chapter 2 of this study has a brief look at Seljukian history including the Seljukians' origin, their coming to Iran frontiers; social status of Seljukian era and briefly reviews the Seljuk sultans such as Malik Shah and Khaje Nizam al-Mulk.

  Chapter 3 investigates the role of intellectuals and geniuses in Seljukian era such as political principles of Nizam al-Mulk and disastrous ending of viziership, Shiite controversy and issues like this.

 Chapter 4 of this study deals with the issues like Ismaili sect, its foundation and formation, its influence throughout the community, its most important derived branches, intentions and beliefs of Ismailis and also about Hashashin and its foundation, the etymology of Hashashin and the assassinations done by Ismailis.

  Chapter 5, refers to the importance and role of castles in strengthening the political and military power, introduction of Iranian castles and the castles whose name have been interwoven with the Seljukian history such as Alamut fortress, Mei Mun fortress, Lisar, Arg castle, Babak castle and so on which defended the Kingdom and entity of rulers like a strong barrier against the enemies. Besides, this chapter, points to the last remaining castle from Seljukian era, that is Rud Khan Fortress, its location, the reason of its famousness and some pictures from different castles around the world.

    This study has been an attempt to the best of the writer's ability using the available facilities to present and shed more light on the challenges of Seljukian government, to portray specific religious circumstances which dominated that era, flexible mentalities of leaders, negligence and remissness of government with the available alternatives in the religious and political arena of Iranian community in Seljukian era