هدف از انتخاب موضوع
مرکبات یکی از انواع محصولات کشاورزی است که در سال های اخیر جزو اقلام صادراتی کشور قرار گرفته است .با توجه به اینکه ظرفیت صادراتی این محصول بسیار بیشتر از حجم فعلی صادرات آن است این تحقیق بدنبال این است که موانع موجود صادرات مرکبات را شناسایی و معرفی کند.
قلمرو مکانی تحقیق
از نظر مکانی مراکز عمده تولید و صدور مرکبات در جهان و از جمله کشورمان مورد بررسی قرار گرفته و همچنین کشورهای عمده مقصد صادرات مرکبات در جهان خصوصاً کشورهای عربی حوزه خلیج فارس ،کشورهای واقع در آسیای میانه ، اروپا، ژاپن و چین.
قلمرو زمانی تحقیق
در این زمینه موضوع مورد بحث و آمار و ارقام تولید و صادرات،طی سالهای 1357 تا 1382 مورد بررسی قرار می گیرد.
محدودیت های تحقیق
- مساله کمبود و منابع و ماخذ در ارتباط با موضوع مورد بحث.
- نبودن سیستم اطلاعاتی منسجم و مدون.
- عدم همکاری صادر کنندگان.
فرضیات تحقیق
موضوع مورد مطالعه از طریق فرضیات زیر دنبال می شود.
فرضیه اول: بین وجود تسهیلات مناسب نگهداری با افزایش صادرات رابطه معنا دار مثبت وجود دارد.
فرضیه دوم: بین بسته بندی مناسب با افزایش صادرات رابطه معنا داری وجود دارد.
فرضیه سوم: بین سیستم حمل و نقل مناسب با افزایش صادرات رابطه معنا دار
وجود دارد.
فرضیه چهارم: بین بازاریابی خارجی صحیح با افزایش صادرات رابطه معنا دار
وجود دارد.
واژه ها و اصطلاحات
بسته بندی(Packaging) : کلیه فعالیتهایی است که برای طراحی و تولید ظرف یا لفاف یا بسته بندی یک کالا صورت می گیرد.[1]
بازاریابی: فرآیند برنامه ریزی و تحقیق یک ایده(Conception)، قیمت گذاری، تبلیغات (Promotion) و توزیع کالا،خدمات و یا عقاید و اندیشه ها (Ideas) است به نحوی که مبادله ای ایجاد نماید که اهداف فردی و سازمانی توسط این مبادله ارضاء شود. [2]
بازار یابی بین المللی: عبارتست از اجرای یک یا چند مورد از فعالیتهای بازار یابی از این سو به آنسوی مرزهای ملی یک کشور.[3]
انبار : به محل یا فضایی گفته می شود که بر اساس یک سیستم طبقه بندی صحیح ،
مواد اولیه که کالای نیم ساخته ،محصول ساخته شده و یا فرآورده های مختلف صنعتی بازرگانی در آن نگهداری شود[4]
حمل و نقل : عبارت است از سیستمی که با حداقل هزینه جریان مواد در داخل واحد تولیدی طوری برقرار نماید که مطلوبیت مکانی لازم طبق نقشه استقرار حاصل شود.[5]
واریته:گونه،نوع،قسم،واحد رده بندی در گیاهان .[6]
سورتینگ: جداسازی،درجه بندی،طبقه بندی.جداسازی درجات مختلف یک محصول که برای هر محصول ویژگیهای کیفی همان محصول ملاک طبقه بندی خواهد بود.[7]
عمده فروش(Whole Saler): موسساتی هستند که عمده فعالیتهای آنان بر عمده فروشی استوار است.[8]
مشتری یابی(Prospecting) : مرحله ای از فرآیند فروش کالا است که در آن فروشنده مشتریان بالقوه واجد شرایط را شناسایی می کند[9]
بازار هدف(Targef market) : گروهی از خریداران هستند با نیازها یا خصوصیات مشترک که شرکت به خدمت کردن به آنها همت می گمارد [10]
بخش اول
2-1 - سایر مطالعات انجام شده
تحقیقات و سمینارهای انجام شده و مقالات ارائه شده ،اغلب در ارتباط با کاشت و تولید مرکبات بوده و به امر صادرات و بازاریابی مرکبات کمتر پرداخته شده است.
در 15 شهریورماه 1373 ،سمیناری تحت عنوان بازاریابی و توسعه صادرات مرکبات ایران در دانشگاه مازندران برگزار شده که در این سمینار علاوه بر جنبه های کشاورزی مرکبات به امر صادرات و بازاریابی آن نیز پرداخته شده است.
اما جامع ترین تحقیقی که تاکنون در ارتباط با تجارت مرکبات انجام شده در کتابی تحت عنوان «بازار جهانی مرکبات و کیوی» در سال 1375 منتشر شده است.
بخش اعظم این کتاب به صادرات و واردات مرکبات اختصاص یافته و بطور مفصل در مورد تجارت مرکبات بحث شده است.
همچنین در همایش شناخت استعدادهای بازرگانی ،اقتصادی استان مازندران که در تاریخ 21/2/76 برگزار شد.مقاله ای در ارتباط با مزیت نسبی مرکبات استان مازندران جهت صدور به کشورهای آسیای مرکزی ارائه شده است.
2-2- تاریخچه مرکبات [11]
منشأ مرکبات در اصل در نواحی حاره و معتدله بوده و این گیاه توسط مردم چین از مدتها قبل شناخته و کشت می شده است.چین مبدأ اولیه پرتقال بصورت وحشی و شمال هندوستان مبدأ اصلی انواع نارنگی و لیمو شمرده می شوند.پیدایش بذر بعضی از مرکبات نظیر نارنج و بالنگ در بین النهرین و زمان کشت آنها را به هزاره چهارم قبل از میلاد منتسب می کنند.در این حدود سیصد سال قبل از میلاد در مناطق گرمسیری استان خوزستان خصوصاً در شوش و شوشتر کشت شده است.چندین قرن بعد اعراب پرتقال و لیمو ترش و نارنج را به آفریقا ،اسپانیا و چند کشور همجوار دیگر برده اند و در قرن شانزدهم میلادی پرتقال به اروپا معرفی و کشت شد.
در سال 1492 کریستف کلمب در دومین سفر خود بذرهای مرکبات (پرتقال -لیمو نارنج- نارنگی)را به آمریکا برد و در محلی که اکنون هائیتی نامیده می شود کشت نمود و در سال 1590مرکبات در برزیل کاشته شد و به این ترتیب مرکبات در دنیای امروز توسعه
یافته است.
در ایران مرکبات بومی وجود نداشته و اعراب با فتوحاتی که نمودند،بزرگترین انتشار مرکبات بودند و هنگام حمله به ایران مرکبات را نیز به ایران آوردند.پس از اعراب پرتقالی ها انواع مرکبات را به ایران آورده و در مناطق جنوبی کشور کشت نموده و تدریجاً در شمال نیز کاشته شد.در قرون هفده و هیجده در اثر رابطه ایران با روسیه از طریق دریای سیاه مرکبات بیشتری به ایران آورده شد.
مرکبات از خانواده Ruta Cease است که بیش از یک هزار گونه آن تاکنون شناخته شده است.در قرن 18 با بروز بیماری پوسیدگی طوقه در ایتالیا ،پیوند مرکبات بر روی نارنج و سایر پایه های مقاوم بر بیماری قارچی کموز،رسوم گردید که بتدریج با بروز این بیماری در سایر کشورهای مرکبات خیز دنیا این شیوه ،رواج یافت.از جمله در ایران که در سال 1297 با از بین رفتن اولین گروه درختان پرتقال عمل پیوند مرکبات نیز آغاز شد.در سال 1309 ارقام اصلاح شده و تجاری مرکبات وارد کشور شد و در شمال ایران مخصوصاً رامسر کاشته شد که عبارت بودند از:پرتقال تامسون ، ناول ، خونی ، بروهن، شاموطی،والینا و نارنگی های انشو،گلمانتین، و انواع گریپ فروت و نارنج.
بروز سرما و یخبندان شدید در سال 1342 و 1347 سبب شد که کلیه ارقام خارجی به جز سه رقم نارنگی انشو،گلمانتین و پرتقال تامسون ناول از بین رفت و از آن تاریخ به بعد این سه رقم به عنوان ارقام انتخابی و اصلی در شمال کشور،مورد ازدیاد قرار گرفت که البته بعدها دو رقم دیگر نارنگی «ایشی کوآ»و سوجی یاما نیز در برنامه ازدیاد قرار داده شدند.
2-3 - مشخصات کلی مرکبات
موفقیت مرکبات در کشور: مرکبات از محصولات کشاورزیی است که توسط سازمان های بین المللی و جزو محصولات غذایی با قیمت بالا تقسیم بندی شده و کشش قیمتی تقاضای آنها معمولاً بالاست.روند تجارت این محصولات فزاینده است.دلایل این ا مر تغییر الگوی تغذیه در نتیجه بالا رفتن درآمد سرانه،رشد شهرنشینی و درک اهمیت سلامتی ،تغییر الگوی تغذیه همراه با پیشرفت تکنولوژی در صنایع غذایی و نیز محدود شدن عوامل بازدارنده تجارت که با انجام مذاکرات دور اروگوئه و تشکیل سازمان جهانی (WTO)(World trad organization) شدت بیشتری گرفت.
گریپ فروت و لیمو شیرین و برخی واریته های پرتقال نتیجه مطلوب تری نسبت به شمال کشور نشان می دهند.
2-4 - بررسی وضعیت سطح زیر کشت تولید مرکبات کشور[12]
استان مازندران با حدود 4/37 درصد سطح بارور،بیشترین سطح تولید مرکبات کشور را داراست. استان فارس، مناطق جیرفت و کهنوج ، استانهای هرمزگان و کرمان بترتیب 7/20،8/14،2/13،2/5 مقام های دوم تا پنجم را به خود اختصاص دادهاند.استانها و مناطق مذکور جمعاً 3/91 درصد از سطح درختان بارور کشور را دارا هستند و 7/8 % باقیمانده به سایر استانها تعلق دارد.کمترین سطح زیر کشت بارور مرکبات با پنج هکتار به استان ایلام تعلق دارد. بیشترین میزان تولید مرکبات در استان مازندران با6/38 درصد کل تولید کشور
می باشد. استانهای فارس، جیرفت،کهنوج و هرمزگان به ترتیب با8/25 ،9/13،13 درصد رتبه ها ی دوم تا چهارم را به خود اختصاص داده اند.
کشورهای تولید کننده عمده[13]
بخش اعظم اضافه برداشت محصول مرکبات در جهان طی سالهای 1990 تا 1998 مرهون توسعه کشت مرکبات در کشورهای در حال توسعه بویژه برزیل،چین،ایران هند،کوبا و مصر بوده است.
شرایط آب و هوایی مناسب،در کنار افزایش درختان پربازده و قیمتهای نسبتاً مناسب مرکبات در بازارهای جهانی از عوامل مهم و ازدیاد محصول کشورهای مذکور بوده است.با آنکه در بیش از یکصد کشور جهان انواع متفاوتی از گونه های مرکبات بعمل می آید اما شش کشور برزیل،ایلات متحده آمریکا،چین،اسپانیا،ایتالیا و مکزیک در سال 1994 بیش از 8/60 درصد از تولید جهانی مرکبات را به خود اختصاص داده اند.
در سال 1994 ایالات متحده آمریکا با 4/15%و چین با 3/9% از تولید جهان دومین و سومین تولید کننده عمده مرکبات در جهان بوده اند .در سال 1994سهم ایران از تولید جهانی 2/3%بوده است.در طی سالهای 94-81 نرخ رشدسالانه تولید مرکبات در ایران 13% بوده که پس از کشور چین بالاترین نرخ رشد تولید جهانی را دارا بوده است.در سال 1998 کشورهای برزیل،ایالات متحده و مکزیک بزرگترین تولید کنندگان پرتقال و چین ،اسپانیا ، ژاپن بزرگترین تولیدکنندگان نارنگی در جهان بوده اند.همچنین در ا ین سال کشورهای مکزیک،هندوستان و ایران بزرگترین تولید کننده لیمو در جهان بوده اند.
برزیل بزرگترین کشور تولید کننده مرکبات در جهان است.مصون بودن از آفت یخ زدگی که مشکل اساسی تولید کنندگان مرکبات در نیم کره شمالی است از مزایای کشت مرکبات در برزیل است.ایالات متحده دومین تولید کننده عمده مرکبات در جهان است.چین اکنون سومین کشور تولید کننده عمده مرکبات در جهان است.کشور مکزیک بزرگترین تولید کننده لیمو و چهارمین تولید کننده عمده مرکبات در جهان است.
اسپانیا پنجمین تولید کننده عمده در جهان و دومین تولید کننده در نیمکره
شمالی است.
2-5 - تجارت جهانی مرکبات
تجارت جهانی مرکبات از دو بخش اصلی واردات و صادرات تشکیل می شود :
الف واردات جهانی مرکبات :
کشورهای آلمان،فرانسه،انگلستان،هلند،کانادا و ژاپن مهمترین واردکنندگان مرکبات در سطح جهان به شمار می روند.مهمترین خریداران مرکبات را کشورهایی تشکیل می دهند که امکان تولید آنرا در داخل ندارند و درآمد سرانه بالا و توجه روز افزون به استانداردهای تغذیه مناسب،امکان مصرف میوه های وارداتی را برای آنها علیرغم قیمت بالای آن فراهم ساخته است.
در سال 1998 کشور آلمان بزرگترین وارد کننده مرکبات در جهان بوده است و بعد فرانسه و انگلستان روسیه،ژاپن.
ب صادرات جهانی مرکبات :
تجارت مرکبات عمدتاً در داد و ستد انواع پرتقال،نارنگی و لیمو خلاصه می شود و سایر اقلام مرکبات نقش چندانی در مبادلات بین المللی ایفا نمی کنند .کشورهای اسپانیا ، ایالات متحده آمریکا،مراکش،یونان ،فلسطین،آفریقای جنوبی و ... عمده ترین صادر کنندگان مرکبات تازه جهان محسوب می شوند.
با گسترش صنایع تبدیلی و راه یابی میوه های با اندازه متوسط به این صنایع و سهولت مصرف انواع فرآورده های تبدیلی به جای مرکبات تازه ،سهم صادرات مرکبات به صورت تازه نسبت به سالهای دهه هفتاد به کمتر از نصف تنزل پیدا کرده است.
2-6 تاریخچه صادرات میوه و تره بار در ایران :[14]
صادرات محصولات کشاورزی و برخی گیاهان دارویی و صنعتی از دیر باز در ایران متداول بوده است. کوروش و داریوش پادشاهان هخامنشی در لشکرکشی هایشان گیاهان دارویی را جهت مبادله با خود می بردند.در کتاب«نزهت القلوب»حمدالله مستوفی نیز صدور خربزه گرگان و اصفهان به هندوستان سخن به میان آمده است . شواهد بسیاری از مبادلات تجاری محصولات کشاورزی ایران با سایر کشورها وجود دارد.در مورد تاریخچه صادرات میوه و تره بار ایران،روایت بسیاری شده است و تاریخ مشخص صادرات میوه و تره بار ایران را چهار قرن ذکر کرده اند.امروزه بعضی از شرکتهای صادرکننده میوه،مدعی سابقه پنجاه ساله در صادرات میوه هستند.میزان فعالیتی که در زمینه صادرات میوه از سال 1362 به بعد در ایران انجام شده بیشتر از آن مقداری است که طی چهار قرن اخیر در این زمینه انجام شده است.در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ، در پی روانه شدن دلارهای نفتی افزایش قدرت خرید جوامع شهری و پیدایش روحیه مصرف گرایی ،واردات انواع میوه و تره بار و در رأس آنها مرکبات ،روند صعودی را طی می کرد.در آن سالها کشور ما به عرصه شرکتهای چند ملیتی صادر کننده مرکبات بویژه شرکتهای آمریکایی و رژیم اشغالگر قدس تبدیل شده بود.