مقدمه
افت تحصیلی و مردودی، شاید یکی از قدیمی ترین و شناخته شده ترین مسائل آموزشی باشد و با این حال به عنوان یک مسئله جدی هنوز مطرح است. شکست و رد شدن در امتحانات هنوز برای دانش آموزان مصیبتی به شمار می رود و این در حالی است که در هیچ کشوری تا کنون راه حل تضمین شده ای را برای مسأله افت، ترک تحصیل، مردودی و ... نیافته است.
نظام آموزشی کشور ما نیز همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه یا توسعه یافته با مسأله افت تحصیلی روبروست. افت تحصیلی موجب به هدر رفتن منابع مالی و انسانی فراوانی می شود و بهبود کارایی نظام های آموزشی تا حد زیادی به جلوگیری از اتلاف یا کاهش افت تحصیلی بستگی دارد. خسارات ناشی از شکست تحصیلی، مطالعه جامع و پیگیرانه وضعیت آموزشی و تحصیلی دانش آموزان را می طلبد تا با شناخت عوامل احتمالی ایجاد کننده افت، راه موفقیت بیشتر دانش آموزان هموار گردد.
نظام آموزش عالی کشور به عنوان یک نهاد و دانشگاه به عنوان یک سازمان اجتماعی در جامعه انسانی، وظیفه تأمین نیازهای جامعه از نظر سرمایه انسانی، حفاظت و حراست از دستاوردهای فکری و علمی و انتقال آنها به نسل های آینده را دارد. افت تحصیلی نظام آموزشی کشور را از اهداف پیش بینی شده دور نموده و بخشی از سرمایه ها و فرصت ها را از دست می دهد. پیامدهای این پدیده به صورت مختلف از جمله اخراج، انصراف، ترک تحصیل جلوه گر می شود. در ابتدا به تعریف افت تحصیلی می‌پردازیم؛ منظور از افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی دانشآموزان از سطحی رضایت بخش به سطحی نامطلوب است بهترین شاخص برای بررسی افت و پیشرفت تحصیلی> سطح عملکرد قبلی و فعلی خود دانش آموز است.
در همین راستا و با توجه به اهمیت موضوع، تحقیقات بی شماری در خصوصافت تحصیلی توسط متخصصین تعلیم و تربیت و دانشجویان علوم تربیتی در داخل و خارج از کشور انجام شده و عوامل بسیاری که در ایجاد این پدیده نقش دارند شناسایی شده است. با توجه به نتایج تحقیقات، علل و عوامل ایجاد افت تحصیلی را می توان به سه دسته زیر تقسیم کرد:
الف) عوامل شخصی یا فردی، ب) عوامل درونی نظام آموزشی؛ ج) عوامل بیرونی
وسعت آماری افت تحصیلی در شهرستان ایذه و بخصوص در درس علوم و کمبود مطالعات عمیق برای ریشه یابی و مبارزه با این مسئله، پژوهشگران را بر آن داشت تا علل و عوامل اصلی افت تحصیلی در رشته علوم تجربی را از دیدگاه دبیران این درس و دانش آموزان بررسی نموده و راههای عملی در رابطه با جلوگیری از این معضل را ارائه نمایند.
کلید واژه : افت تحصیلی ، نظام آموزشی،شاخص ،
بیان مسئله
بررسی نتایج امتحانات دوره متوسطه شهرستان ایذه در سالهای اخیر حاکی از آن است که افت آموزشی خصوصا در مقاطع راهنمایی و دبیرستان مشهود و ملموس است .
باتوجه به اینکه آموزش و پرورش هر کشور کلید پیشرفت در تمامی زمینه ها است و آموزش کلید ورودی عبور از قرن 21 توصیف شده است لذا اهمیت این حرکت به خوبی آشکار می گردد .
مدعای این مقاله این است که دانش آموزان در مقطع متوسطه خصوصا رشته علوم تجربی افت تحصیلی شدیدی داشته به طوری که می توان گفت این معضل مشکلاتی از قبیل ترک تحصیل ، انحراف ، بیکاری و افسردگی و غیره ......ایجاد نموده است و پیامد آن برای جامعه بسیار زیانبار است .
کشور ایران با جمعیت دانش آموزی 18 میلیون نفر، یکی از جوانترین جوامع معاصر می‌باشد و لذا در جامعه ای با این ساختار جمعیتی، بهداشت آموزش دو موضوع مهم پیش روی برنامه ریزان و سیاستگذاران خواهد بود. از سویی کودکان، سرمایه های اصلی کشور هستند و پرورش آن ها از هدف های اصلی برنامه های توسعه اجتماعی، اقتصادی می‌باشد. برای دستیابی به اهداف توسعه باید تامین بالاترین سطح سلامت جسمی، روانی، اجتماعی ومعنوی کودکان به عنوان ضرورت و اولویت برنامه های توسعه ای مورد توجه قرار گیرد. بعد از خانواده، مدرسه مهمترین نقش را در سلامت کودک دارد. دانش آموز در مدرسه علاوه بر یادگیری مهارت خواندن و نوشتن دانش ها، نگرش ها و رفتارهای جدید را می‌آموزد این رفتارها علاوه بر تاثیر بر سلامت فردی، نقش تعیین کننده در سلامت خانواده و جامعه دارد. برای توسعه سلامت دانش آموزان و کارکنان مدرسه، خانواده ها و افراد جامعه مدرسه جایگاه ویژه ای است. کودک ساعات زیادی را در مدرسه بسر می‌برد، در آنجا رشد می‌یابد و تکامل پیدا می‌کند. بنابراین آشنا ساختن کارکنان رده های مختلف بهداشتی با بهداشت مدارس امری ضروری است. تا ضمن کسب توانایی لازم برای اجرای مطلوب برنامه های بهداشت مدارس، قادر باشند با انجام وظایف خود در جنبه آموزش معلمین و خانواده ها در باره موضوعات بهداشتی مدارس و دانش آموزان، رسالت خویش را در تحقق اهداف بهداشتی محقق سازند. این بخش به گونه ای تدوین شده است که فراگیر پس از مطالعه با برخی مفاهیم و اصول کلی بهداشت مدارس آشنا شده و قادر به ارائه آن ها به گروه هدف باشد.
اهمیت مسئله
این تحقیق صرفاً در رابطه با مسائل آموزش و پرورش و نظام آموزش و پرورش و نظام آموزشی و افت تحصیلی می باشد و با توجه به بررسیها وتحقیقاتی که در این زمینه می شود می توان مشخص نمود که چه عواملی می توانند در نظام آموزش و پرورش دخیل باشند و از این عوامل چه عواملی مضر و چه عوملی می توانند مفید باشند . (رمضانی،1382)
بررسی نمودن این عوامل و تحقیق و کار کردن بر روی آنها می توان علل پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مشخص نمود . (ویلیامز[1] ،2006)
و از آنجائیکه تعلیم و تربیت امریست پیوسته ،مستمر و همه جانبه ، تاثیر فاکتورهای چون شراط خانواده و میزان تحصیلات و آگاهی اولیاء شرایط فرهنگی و اقتصادی و مجموعه شرایط محیط آموزش بر یکدیگرو نتیجتاًدر تعلیم و تربیت امری است اجتناب ناپذیر ، لذا مطالعه هر یک بدون در نظر گرفتن تاثیر و تاثر شرایط دیگر امریست دشوار با این پیش فرض ما برای تاثیر میزان تحصیلات و آگاهی اولیاء و دانش آموزان در عملکرد تحصیلی فرزندانشان را مورد بررسی قرار داده ایم . لوزوف[2]، 1999)
از مجموعه نظرات روان شناسی اجتماعی ، روان شناسی تربیتی در روانشناسی رشد چنین بر می آید که کودکان همه مهارتهای و ارزشها را از محیط خود کسب می کنند و اولین محیط اجتماعی مهم خانواده است کودکان چه آگاهانه و چه ناآگاهانه ، چه مستقیم و چه غیر مستقیم تحت تاثیر پدر و مادر خود قرار می گیرند و به دست آنها تربیت می شوند .
هدف های مطالعه
اهداف تحقیق:
هدف کلی تحقیق: بررسی علل افت تحصیلی دانش آموزان مقطع متوسطه رشته علوم تجربی از نظر دانش آموزان ناموفق و دبیران آنها در شهرستان ایذه بوده است .
هدف اصلی تحقیق توصیف و تبیین علل افت آموزشی در مدارس شهرستان ایذه و ارائه راه حل است
اهداف ویژه تحقیق:
- بین دانش آموزان دختر با پیشرفت تحصیلی و دانش اموزان با افت تحصیلی از نظر عملکرد تحصیلی تفاوت وجود دارد .
تعریف اصطلاحات مهم:
1. عملکرد: در اینجا عملکرد تحصیلی مدنظر است، از نظر اصطلاحی و کاربردی عملکرد میزان تغییر دانش آموزان در طول یک ثلث یا یک سال تحصیلی بوسیله آزمونهای معلم ساخته، میزان تحصیل و پیشرفت یا افت دانش آموزان اندازه گیری می شود.
عملکرد در فرهنگ لغت عمید به معنای کارکرد، حاصل و نتیجه کار و در فرهنگ لغت معین به معنای حاصل و نتیجه کار ، میزان کار.
2. تحصیل: تحصیل یعنی درس خواندن دانش آموزان در مدارس و درس خواندن دانشجویان در دانشگاه ها.
تحصیل در فرهنگ عمید به معنای حاصل کردن، فراهم کردن، بدست آوردن، درس خواندن و دانش آموختن و در فرهنگ معین به معنای بدست آوردن، حاصل کردن، کسب کردن، اندوختن، آموختن، علم آموختن، دانشجویی، دانش آموزی.
سئوال تحقیق :
میزان افت تحصیلی در مدارس اداره آموزش و پرورش شهرستان ایذه چگونه قابل تبیین است .
هدف اصلی تحقیق توصیف و تبیین علل افت آموزشی در مدارس شهرستان ایذه و ارائه راه حل است.
مباحث نظری
بانگاهی به مطالعات و تحقیقات انجام شده درباره بهبود آموزش در کلاس درس ، مسائل آموزش و پرورش در قرن 21 - کیفیت آموزشی و تحصیل موثر - آموزش در عصر اطلاعات ، مشکلات و دیدگاه های تازه می توان پدیده افت آموزشی موجود در مدارس این منطقه را بر اساس متغیرهای زیر دسته بندی نمود.
پیشینه تحصیلی دانش آموزان :
برگزاری آزمونهای تکوینی و تحلیل نتایج آن در کلاس ، مدرسه و منطقه بیشتر حاکی از آن است که دانش آموزان ورودی جدید به مقطع دبیرستان پیشینه تحصیلی مطلوبی نداشته و در دروس مختلف از جمله ریاضی ، زبان خارجه ، فیزیک و شیمی و ادبیات و زبان فارسی دچار ضعف تحصیلی شدید بوده به طوریکه این ضعف تحصیلی عدم توفیق در امتحانات و تکرار پایه تحصیلی را پدید می آورد و ثمره آن ناکامی و عدم توفیق در تحصیل و تکرار پایه منشا و آثار متعددی است و بعضا آثار روانی پدید می آورد که نقش آنها را در متزلزل کردن سلامت دانش آموزان نباید از نظر دور داشت . ( دکتر مصطفی عمادزاده – 1382 - صفحه 235)
تعریف اصطلاح مهم
تعریف افت تحصیلی
کاربرد اصطلاح افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش، از زبان اقتصاد‌د‌انان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می‌کند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه را که باید به محصول نهایی تبد‌یل می‌شد، تلف کرد‌ه و نتیجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورد‌ه است. البته کاربرد اصطلاح قصور و واماند‌گی در تحصیل مطلوب‌تر است.
مرور مطالعاتی
وقتی صحبت از افت تحصیلی می‌شود، منظور تکرار پایه تحصیلی در یک دوره و ترک تحصیل پیش از پایان دوره است. به عبارت دیگر افت تحصیلی شامل جنبه‌های مختلف شکست تحصیلی، چون غیبت مطلق از مدرسه، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی، نسبت میان سنوات تحصیلی د‌انش‌آموز و سالهای مقرر آموزش و کیفیت نازل تحصیلات می‌شود. منظور از افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی و د‌رسی د‌انش‌آموز از سطح رضایت‌بخش به سطح نامطلوب است.
افت تحصیلی یعنی د‌انش‌آموز در هنگام تحصیل بعد از یک دوره موفقیت تحصیلی یا متوسط، به‌تد‌ریج ظرفیت یادگیری او کاهش یافته و یا تکرار پایه تحصیلی داشته باشد. به‌طورکلی نمرات او نسبت به ماه قبل یا سالهای قبل سیر نزولی محسوس از خود نشان می‌د‌هد.
افت تحصیلی به‌عنوان شاخص اتلاف آموزشی، از نظر مفهوم عام به هر گونه ضعف در سواد‌آموزی و یا وجود بیسواد‌ی گفته می‌شود. اما از نظر مفهوم خاص عبارت از محقق نشد‌ن انتظارات آموزشی و شکست در اهداف آموزشی است و نا بسامانی در فرآیند یاد‌د‌هی - یادگیری را در برمی‌گیرد.
ناکامی‌های تحصیلی به شکل گریز از مدرسه، تجد‌ید‌ی، مردودی و ترک تحصیلی به منصه ظهور می‌رسد.
تاریخچه افت تحصیلی
افت تحصیلی از د‌یر باز مورد نظر سیاستگذاران، برنامه‌ریزان آموزشی، مسؤولان آموزشی و خانواد‌ه‌ها بوده و همگی از خسارات ناشی از افت تحصیلی دانشآموزان در جنبه‌های ماد‌ی و انسانی آن آگاهی د‌اشته‌اند.
به نظر می‌رسد افت تحصیلی به مفهوم عام آن از گذشته دور، حتی د‌وران باستان و از صد‌ر اسلام در ایران و جهان وجود داشته است اما افت تحصیلی به معنای خاص آن یعنی ناکامی در تحقق انتظارات آموزشی و شکست در موفقیت‌های تحصیلی (آموزشی) در صد‌ساله اخیر در ایران و در چند قرن اخیر در کشورهای دیگر جهان، به‌وجود آمده است.
مبانی روانشناختی افت تحصیلی:
1- شرایط اجتماعی و اقتصادی: کود‌کانی که والدین آنها از قد‌رت اقتصادی- اجتماعی پایین‌تری برخورد‌ارند و خانواد‌ه‌های آنها با محرومیت‌های اقتصادی مواجه می‌باشند، افت تحصیلی بیشتری دارند. همچنین در هر جامعه‌ای که د‌یکتاتوری، وحشت و ناامنی حاکم باشد، کودکان دچار افت تحصیلی می‌شوند.
2- شرایط آموزشی و امکانات مطلوب تحصیلی: در صورتی که از حواس مختلف انسان برای یادگیری استفاده شود، مسلماً یادگیری راحت‌تر و عمیق‌تر صورت می‌گیرد و شرایط و امکانات آموزشی به تحقق این امر کمک شایانی می‌کند. عدم امکانات مطلوب تحصیلی و شرایط آموزشی معمولا عواملی هستند که در ایجاد افت تحصیلی دخیل می‌باشند. امکاناتی از قبیل مدرسه، کلاس، کتاب‌های د‌رسی مناسب و بهره‌مند‌ی از معلمان باسواد و کارآمد، همه از عواملی‌اند که از پید‌ایش افت تحصیلی پیشگیری می‌کنند.
3- شرایط فیزیولوژیک یاد‌گیرند‌ه: معمولاً شرایط فیزیولوژیک دانشآموزان در مدارس ما مورد غفلت قرار می‌گیرند، بعضی‌ها دچار ضعف شنوایی هستند (حد‌ود 2 د‌رصد سخت شنواهستند). بعضی ضعف بینایی دارند. مسئله دیگر گرسنگی کودکان است. تحقیقات نشان داده است د‌انش‌آموزانی که از تغذیه مناسب برخورد‌ارند، کمتر دچار افت تحصیلی می‌شوند.
4- شرایط روانی - حرکتی: مانند د‌انش‌آموزانی که مبتلا به صرع می‌باشند (حد‌ود 2 د‌رصد دانشآموزان مدارس ما صرع دارند.) یا د‌انش‌آموزانی که دچار لکنت زبان هستند، از آنجا که نمی‌توانند افکار خود را بازگو کنند، د‌ائماً در فشار روانی، اضطراب و تنش به سر می‌برند. گروه دیگر د‌انش‌آموزانی هستند که به فلج مغزی دچار هستند. این قبیل کودکان لزوماً عقب‌ماند‌ه نیستند بلکه برخی از آنها تیزهوش نیز هستند و افت تحصیلی آنها به این د‌لیل است که فاقد حرکت هستند.