روش تحقیق بررسی علل و نحوه پیدایش حاشیه نشینی (نمونه موردی اسکان غیر رسمی در غرب مشهد- قلعه وکیل)

چکیده

 اصطلاح حاشیه نشینی یا زاغه نشینی و .. در کشورهای در حال توسعه به محلات فقیر نشینی اطلاق می‌شود که در اطراف شهرهای بزرگ به وجود آمده و ساکنین این مناطق به علل گوناگون نتوانسته‌اند جذب نظام اقتصادی- اجتماعی شهر شده تا از امکانات و خدمات شهری استفاده نمایند. حاشیه ، فرهنگ مخصوص به خود دارد . فرهنگ حاشیه نشینی بازتاب شیوه زندگی طبقات پایین اجتماع است که معمولاً فرهنگ فقر شناخته می‌شود. تقریبا اکثر کشورهای جهان اعم از پیشرفته یا عقب نگه داشته شده دوره هایی از حاشیه نشینی را در شهرهای  خود تجربه کرده‌اند ، اما مشکل اصلی در کشورهای جهان سوم نهفته است. مثلاَ در هند جمعیت زاغه نشین شهرهای این کشور چیزی بین 30 تا 50 درصد کل ساکنین آنهاست .

سکونتگاه غیر قانونی(عدوانی) را می توان به عنوان یک منطقه مسکونی تعریف کرد که بدون مطالبه قانونی برای دریافت زمین و یا اجاره از سوی مقامات مربوطه برای ساختن خانه توسعه یافته است. زاغه های غیرقانونی معمولا در حاشیه شهرها ظاهر می شوند.

شکل گیری و توسعه سکونتگاه های غیر قانونی تابعی از عوامل داخلی و خارجی است. از عوامل داخلی می توان به مواردی مانند فقدان ممر عایدی تضمین شده و دیگر مسائل مالی ، شغل های روزمزد با دستمزد کم که در بسیاری موارد موقت و نیمه دائم است. ، اشاره نمود .

   دلایل خارجی نیزمواردی مانند: مهاجرت ، قیمت بالای زمین و مسکن ، بی توجهی دولت نسبت به رسیدگی به وضعیت این مناطق ، استاندارد های بالای مسکن قابل قبول ، ضوابط و مقررات ، طرح های پیچیده وموانع نهادی و سازمانی را شامل می شوند.

توسعه شهری در ایران در فاصله سال های  1340-1320 مبنتی بر رشد مهاجرت روستایی بوده و دو قطب مرفه نشین شهری و فقیرنشین در این دوره خود نمایی می کند.

 در سال 1351، به دلیل اصلاحات ارضی و همچنین عدم کارائی اقتصاد کشاورزی روستاها، موج مهاجرت‌های گسترده ‌ای به شهرهای بزرگ رخ داد که به نمود یافتن زیست حاشیه ای منجر شد.

روش های مقابله با پدیده حاشیه نشینی :1- تغییر موقعیت ساکنان زاغه ها و مناطق فقیر نشین مرکز شهر

2- پاک کردن منطقه از زاغه ها و بازسازی و توسعه مجدد آن  و 3- بهسازی محله های فقیر شهری می باشد.

تحولات اقتصادی و اجتماعی در گسترش و ایجاد پدیده حاشیه نشینی بسیار موثر بوده است. لذا به منظور کنترل و در صورت امکان حذف این پدیده باید به ایجاد تعادل فضایی ( اقتصادی ، اجتماعی ، کالبدی ) در سطح مناطق دست یازید . با استفاده از روش توانمند سازی، بهره جستن از اعتبارات جهانی، تخصیص بخشی از اعتبارات ملی به این مهم، جلوگیری از مهاجرت بی رویه از طریق عمران و آبادانی روستاها، در مهارکردن این پدیده شهری نشینی ،بازنگری طرحهای جامع و تفصیلی شهری، به منظور پیش بینی فضاهای مناسب برای تولید مسکن کوچک، مقاوم و ارزان قیمت برای زوجهای جوان، خانواده های کم درآمد و... برای اقشار آسیب پذیر باید خانه ای کوچک ولی مقاوم و مجهزساخته شود .

کلید واژه: اسکان غیرقانونی (عدوانی) – زاغه نشین – آلونک نشین – مهاجرت

طرح مسئله

حاشیه نشینی به عنوان یکی از مهمترین مسائل و معضلاتی است که کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته درگیر آن شده اند. افزایش مهاجرت به شهر ها رشد سریع و گسترده ی جمعیت و عوامل اقتصادی و ... موجب بروز عوارض متعدد شهری شده است که از آن میان میتوان به پدیده حاشیه نشینی و یا همان اسکان های غیر رسمی اشاره کرد.

از آن جا که کارخانجات و موائد زاید آن ها و فرودگاه ها با آلودگی صوتی زیادی که دارند ، همه در اطراف شهر ها سکنی گرفته اند لذا ارزش زمین در این نواحی کمتر از دیگر قسمت های شهر شده و در نتیجه سر ریز جمعیتی که بدان اشاره شد به صورت حومه نشین و آلونک نشین در این نواحی شکل میگیرد.

سکونتگاه های بی ضابطه و حاشیه ای عمدتا به دلیل ارتباط مستقیم با یکی از نیاز های پایه ای انسان ( مسکن) اهمیت مییایند و با لواقع حاشیه نشینی معضلی است که بر اثر نابرابری های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی بوجود آمده است.

با توجه به این مطلب حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی یک پدیده نامطلوب ،اقتصادی ، اجتماعی و کالبدی است. و عارضه ای ناخوانا در مدیریت شهری محسوب میشود.

حال این سوال مطرح است که:

عمده ترین عوامل(علل)پیدایش حاشیه نشینی کدامند؟

پیامدهای حاشیه نشینی و اثرات آن در ابعاد مختلف اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی چیست؟

عمدتا چه قشری در مناطق حومه شهر ( حاشیه ای) ساکن میشوند؟

مناسب ترین راهبرد ها ، سیاست ها و اقدامات اجرایی برای ساماندهی به اسکان غیر رسمی کدامند؟

روش تحقیق

روش تحقیق بصورت توصیفی – تحلیلی بوده که از انجام مطالعات کتابخانه ای  و مشاهدات میدانی در رابطه با موضوع تحقیق و جمع آوری مطالعات مربوط به حاشیه نشینی به بررسی و تجزیه و تحلیل محدوده پرداخته شده و با شناسایی مشکلات ، تنگناها و فرصت های موجود ، اهداف کلی راهبردها و روش های مقابله با پدیده مذکور ارائه گردیده است .

اهداف تحقیق

مطالعه و تحقیق پیرامون مسائل مختلف شهری و روستایی از اساسی ترین کارهایی است که در هر کشور باید صورت گیرد تا برنامه ریزی های توسعه و عمران آن کشور بطور دقیق و صحیح انجام شود در کشورهای توسعه یافته به این امر توجه بسیار شده و قسمت زیادی از بودجه کشور را به این بخش اختصاص داده اند.

با توجه به اهمیت مسئله توسعه شهر ها و گسترش بیش از حد شهر های بزرگ و پیدایش حاشیه نشینی ، مطالعه حاشیه نشینی و زاغه نشینی بسیار مهم و ضروری است چرا که جهت برنامه ریزی های توسعه و عمران شهری یک برنامه ریز باید با خصوصیات اکولوژی ، اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی، فرهنگی و جمعیتی کلیه مناطق شهری آشنا باشد.

هدف عمدجه در این تحقیق شناخت علت اصلی گسترش شهر ها و خصوصا شهر مشهد و جلوگیری از مهاجرت بی رویه به شهر های بزرگ و به دنبال آن محو شدن مناطق حاشیه نشین در سطح شهر مشهد و ایجاد نوعی تعادل بین مناطق حاشیه ای و مرکز شهر میباشد. از دیگر اهداف تحقیق ارائه راهبرد هایی در جهت رفع معضل حاشیه نشینی در کلانشهر مشهد و دست یافتن به توسعه پایدار است.

اهمیت و ضرورت تحقیق

افزایش جمعیت شهری و گسترش شهر ها و پیدایش حاشیه نشینی و عوارض مختلف دیگر آن در حال حاضر یکی از دشواریها  مشکلاتی است که در سطح ملی و منطقه ای اذهان عمومی و مسئولین کشور را به خود مشغول داشته است.

برنامه های توسعه اجتماعی و اقتصادی – سیاسی و امنیتی در کشور ایران مسئله حاشیه نشینی ، پیرامون شهر های بزرگ را در بعضی مناطق تشدید نموده بطوری که مهاجر پذیری شهر ها رابطه مستقیم با گسترش شهر ها و این دو نیز رابطه مستقیم با پدیده حاشیه نشینی و همچنین رابطه مستقیم با سیاست های دولت دارد.

انتخاب یک شهر به عنوان قطب توسعه اجتماعی و سیاسی – اقتصادی و صنعتی مسئله توسعه شهر ها را تسریع نموده و از طرف دیگر موجب خالی شدن منطقه ای از کشور می شود. بنابراین قبل از اعمال سیاست گزاری در رابطه با مناطق مختلف مطالعه تاثیرات این سیاست بر روی جابجایی مکانی جمعیت و تاثیرات مثبت و منفی آن بر مناطق مبدا و مقصد ضروری به نظر میرسد.

فرضیات تحقیق

فرضیات تحقیق معمولا حدس یا گمان قریب به اتفاقی هستند که از طریق آزمون و بررسی های مبتنی بر چهارچوب نظری امکان دستیابی به اهداف تحقیق را میرساند.

بطور کلی گسترش شهر ها و توسعه فضایی آنها متاثر از افزایش بی رویه مهاجرت از نقاط روستایی و یا شهر های کوچکتر به شهر های بزرگ است که با توجه به اشتغال مهاجرین و نداشتن درآمد کافی و همچنین نداشتن حرفه و شغل مناسب نمیتوانند در مراکز اصلی شهر جذب شوند و به سوی مناطق پیرامون و حاشیه شهر ها روی می آورند. مهاجرت ها بطور کلی تاثیرات زیادی بر مناطق شهری و روستایی دارند اکنون با توجه به مطالب ذکر شده فرضیات مرتبط به آن را دراین قسمت مطرح میکنیم:

رشد فزاینده جمعیت در قلعه وکیل آباد ، ناشی از ورود مهاجران شهری و روستایی به این مکان است.

کاهش قدرت اشتغال زایی نسبی در بخش کشاورزی سبب مهاجرت روستاییان به شهر ها و در نتیجه روی آوردن آنان به اشتغال در مشاغل غیر رسمی کم درآمد در شهرها و اسکان در مناطق حاشیه نشین می شود.

افزایش قیمت زمین ، بوجود آمدن بازارهای بورس بازی زمینهای شهری و روستایی و خرید و فروش زمین و خانه های مسکونی و قولنامه ای و خارج از قاعده شهری عامل تشدید حاشیه نشینی در این محله است.

ارائه خدمات شهری، بالا بودن سطح درآمد در شهر ها ، وجود کار، بالا بودن سطح بهداشت ، وسایل پزشکی و آموزشی سبب جذب جمعیت شده است . مهاجرین خارجی و داخلی نیز آن را تبلیغ نموده و سبب تشدید هجوم هموطنان آنان از مقصد حرکت شده اند.

پایین بودن قیمت زمین در نواحی حاشیه ای شهر ها

اکثر ساکنین سکونتگاههای خودرو از نظر اقتصادی دارای مشاغل غیر رسمی و مهارت کم هستند و در گروههای درآمدی پایین قرار دارند.

ساکنین سکونتگاه های خودرو  از نظر اجتماعی و فرهنگی دارای خانوارهای جوان با سطح سواد پایین می باشند.

ویژگی های اجتماعی – اقتصادی ساکنین این سکونتگاه ها در شکل گیری کالبدی آنها تاثیر گذار است.

ادبیات تحقیق

زاغه نشینی و اسکان غیر رسمی به مفهوم امروزی پیامد انقلاب صنعتی است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مشکلات اقتصادی ، اجتماعی فراوان ، همچون رشد شهرنشینی و مهاجرت های روستایی لجام گسیخته در کشورهای مختلف جهان بخصوص شهر های جهان سوم نمایان شده است.( هادیزاده، 1381 : 22)

در شهر نشینی شتابان شهر های بزرگ ایران ، پدیده ای در حال گسترش به نام حاشیه نشینی است که به نامهای بافت خودرو ، توسعه بی رویه ، اسکان غیر رسمی ، زاغه نشینی، آلونک نشینی و ... وجود دارد. اینگونه سکونتگاه ها ، درون یا مجاور شهر ها و عمدتا دارای بافت کالبدی نابسامان و خودرو با واحد های مسکونی غیر استاندارد و غیر فنی ( بدلیل شتاب ساخت و ساز)و فاقد مجوز رسمی و احتمالا به صورت تصرف عدوانی میباشد و ساکنین آنها عمدتا از اقشار کم درآمد ، مهاجر نشین ها یا رانده شدگان از درون و با آسیب های اجتماعی و اشتغال غیر رسمی و فصلی میباشند ( میر فندرسکی،1382: 52).

چارلز آبرامز (کارشناس)معتقد است ساختمان و یا بخشی از شهر که در آن ویرانی ، نارسایی، عرضه خدمات درمانی ، تراکم زیاد جمعیت در واحد های مسکونی ، فقر فرهنگی و آموزشی و فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده میشود ، میتواند به عنوان زاغه و یا منطقه زاغه نشین معرفی گردد.( مشهدی زاده دهاقانی،119:1373)

پدیده بد مسکنی به آن دسته از مسکن های شهری گفته  میشود که تراکم بیش از حد دارند و نداشتن تاسیسات کافی ، بی دوامی مصالح و عدم آسایش ساکنین از خصایص و ویژگی های آنهاست . بدمسکنی در تمام شهر های جهان وجود دارد و در کشورهای صنعتی توسعه یافته بیشتر در محلات قدیمی شهر بروز کرده است در این محلات مهاجران خارجی و رنگین پوستان سکونت دارند . ( سعید نیا،112:1379).

مسکن نابهنجار در غرب تنها به جنبه های فیزیکی و معماری ختم نم یشود ؛ بلکه انحطاط سازمان اجتماعی نیز متعاقب انحطاط فیزیکی رخ میدهد. محله های فقیر نشین ناحیه ای مشتمل بر خانه های رو به ویرانی ، آکنده از تهی دستان با راه و رسمی خاص خود که با آنهای دیگر متفاوت اند تلقی می شوند( ناجی، 1383: 14).

مقدمه

یکی از بزرگترین دستاوردهای بشر ساختن شهر است. شکل شهر همواره شاخص بیرحم درجه تمدن بشری بوده و خواهد بود. در واقع این مجموع تصمیمات مردم ساکن شهر است که شکل شهر را تعیین میکند( جورج ،13:1376).

پیدایش انقلاب صنعتی در نیمه دوم قرن نوزدهم و عوامل نشات گرفته از آن همچون تمرکز صنعت و تجارت، نابرابری در تقسیم کار و توزیع ناعادلانه درآمد از سویی و مهاجرت روستاییان به شهر ها به علت کمبود خدمات و امکانات رفاهی ، بیکاری و از این قبیل از سوی دیگر منجر به افزایش جمعیت شهر ها و بویژه شهر های بزرگ و ایجاد کلان شهر ها شده است.

در چنین شرایطی ساکنان محدوده اقتصادی شهر که دچا رفقر ، بیکاری و بیسوادی میباشند، جذب نظام اجتماعی – اقتصادی شهر شده و در حاشیه شهر به صورت غیر رسمی اسکان می یابند و منجر به بروز پدیده حاشیه نشینی می شوند. البته حاشیه نشینان الزاما درحاشیه شهر زندگی نمیکنند گاه این اسکان غیر رسمی در درون بافت شهری ایجاد میشود.

این مراکز مسکونی مرکز بروز انواع مشکلات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و امنیتی همچون فقر ، بیکاری ، سطح پایین آموزش ، فقدان آسایش و امنیت ، نارسایی خدمات ، تراکم بالای جمعیت در واحد مسکونی و نامشخص بودن مالکیت زمین هستند.

در حال حاضر حدود 30% از افراد ساکن کلان شهر ها و پایتخت کشورهای جهان سوم حاشیه نشین می باشند.

سابقه این پدیده را هر چند در ایران از سالهای 1320 ، حتی پیش از آن دانسته اند اما از دهه 1340 به بعد شدت یافته و آهنگ رشد نسبتا قابل توجه و نگران کننده ای یافته است (زاهد زاهدانی،1:1369).

تعریف حاشیه پیرامون شهر ها

 این سکونتگاه ها ازآن حیث به عنوان حاشیه نشین شناخته شدند که اغلب در پیرامون نقاط شهری و یا در اراضی نامناسب که در معرض انواع تهدیدهای طبیعی می توانست قرار گیرد یا از حیث مالکیت وضعیت مبهمی داشتند و یا در اراضی که سوداگران شهری توجه چندانی به آن نداشتند ، شروع به توسعه کردند. (همان منبع ،1381: 63).

تعریف حاشیه های درون شهری

حاشیه های درون شهری که عموما در بخشهای قدیمی تر شهر دیده می شوند ، به مناطق مسکونی گفته می شود که وضعیت نابسامانی دارد. حاشیه درون شهری در واقع آن قسمت از شهر است که در گذشته وضعیت مطلوب و سامان یافته ای داشته ولی به تدریج شرایط آن نامناسب شده و ساکنان آن به نقاط بهتر و جدیدی از شهر رفته و درآن جا سکنی گزیده اند(هادیزاده، 1382: 15).

تعریف اسکان غیر قانونی (عدوانی )

طی دهه های اخیر سکونتگاه هایی خودرو درون یا مجاور شهر ها به ویژه در مجموعه های شهری بزرگ کشور، با سیمایی ناخوشایند و خارج از برنامه ریزی رسمی شهر سازی و بدون مجوز ساختمان به سرعت رشد کرده اند.( سازمان عمران و بهسازی شهری ،1383 :27 )

سکونتگاه غیر قانونی ( عدوانی ) را می توان به عنوان یک منطقه مسکونی تعریف کرد که بدون مطالبه قانونی برای دریافت زمین و یا اجاره از سوی مقامات مربوطه برای ساختن خانه توسعه یافته است.

زاغه های غیرقانونی معمولا در حاشیه شهرها ظاهر می شوند و اغلب به طور غیرقانونی زمین ها را به اشغال خود در می آورند . نتیجه این حالت غیرقانونی ساخت و ساز ؛ سرویس ها ، خدمات و زیرساخت های نامناسب شهری می باشد  ( احمدی پور ، 1374: 34).

دلایل ظهور پدیده حاشیه نشینی

شکل گیری و توسعه سکونتگاه های غیر قانونی تابعی از عوامل داخلی و خارجی است. از عوامل داخلی می توان به مواردی مانند فقدان ممر عایدی تضمین شده و دیگر مسائل مالی ، شغل های روزمزد با دستمزد کم که در بسیاری موارد موقت و نیمه دائم است. ، اشاره نمود .

دلایل خارجی مواردی مانند قیمت بالای زمین و مسکن ، بی توجهی دولت نسبت به رسیدگی به وضعیت این مناطق ، استاندارد های بالای مسکن قابل قبول ، آیین نامه ها و ضوابط و مقررات ، را شامل می شوند.

شاخص های داخلی و خارجی که کیفیت و اندازه یک سکونتگاه را تعیین ذمی کنند در جدول زیر دسته بندی گردیده اند :