پیشنهاد پروژه فاز صفر
از طرح
مطالعه وبسترسازی نظام آموزشی مبتنی بر فن آوری اطلاعات و ارتباطات(فاوا)
موسسه مطالعات راهبردی فن آوری اطلاعات
- چکیده : موضوع سند و معرفی بخشهای اصلی
این سند حاوی اطلاعات لازم برای شناخت کلی طرح "مطالعه و بستر سازی نظام آموزشی مبتنی بر فاوا" و اختصاصا شناخت فعالیتهای لازم برای انجام پروژه فاز صفر این طرح است؛ به گونه ای که چگونگی انجام، منابع (هزینه و زمان) و مراحل انجام پروژه فاز صفر مذکور قابل تشخیص و تخمین باشد.
سند در دو بخش اصلی تنظیم شده است. در بخش اول این سند ابتدا موضوع و صورت عمومی کل طرح تبیین می‌شود. سپس در بخش دوم، برای آنکه برنامه‌ریزی و طراحی تفصیلی طرح میسر و ممکن باشد، انجام این مهم در پروژه فاز صفر طرح پیش‌بینی و تبیین می‌گردد. در این بخش، صورت، مراحل، منابع و خروجیهای پروژه فاز صفر تبیین می‌شود.
تذکر : به جهت اختصار در ادامه طرح به جای عبارت"طرح مطالعه و بستر سازی نظام آموزشی مبتنی بر فاوا" از واژه "طرح" بصورت مخفف استفاده خواهد شد. نیز واژه های "پروژه" مخفف "پروژه فاز صفر"، "سازمان" مخفف "سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی"، بکار می روند.
بخش اول : معرفی طرح
2- مقدمه : ضرورت و موضوع طرح
در سالهای اخیر، توسعه و تحولات سریعی در دانش و فن‌آوری زمینه های مختلف بخصوص فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا)، رخ داده است. یکی از این زمینه ها، بکارگیری فاوا در فراروند آموزش و پرورش و شکل گیری نظام آموزشی در بستره فاوا است. بستره فاوا بتدریج منجر به تحولات عمیقی در نظام آموزشی می شود.
تحولی که بتدریج و هوشمندانه در حال شکل گیری در نظام آموزشی است، بسیار عمیق‌تر از آن است که تصور می‌شود. در درون و بیرون نظام آموزشی کهنه و رنگ و رو رفته امروزی، واکنشهای زنجیره‌ای پراکنده‌ای در حال شکل گیری است که دامنه فعالیت هر یک بتدریج گسترش یافته و با همگرا شدن و به هم پیوستن آنها، احتمالا در فاصله‌ای نه چندان دور، بنیادهای نظام آموزشی جدیدی بنا خواهد شد که با تحولات سریع و عمیق اطراف سازگاری بسیار زیادتری خواهد داشت. برخلاف تصور بسیاری از مدافعان نظام کهنه کنونی، نظام آینده نه تنها از ابعاد شکلی و ابزاری متفاوت بوده، بلکه این تفاوت ماهوی خواهد بود. نظام برتر آینده تنها به استفاده از سیستمهای رایانه‌ای توسط فراگیران و کلاسهای مجازی و نظایر آن محدود نمی‌شود. بلکه مفاهیمی چون فراگیر، مدرک تحصیلی، آموزش، کار، کلاس، تحصیل و نظایر آن، نسبت به معنای امروزی آنها دچار تحول خواهند شد.
حرکت نظام آموزشی برای استفاده وسیع از فن آوری اطلاعات و ارتباطات، چه به عنوان محمل و ابزار کمکی و چه به عنوان مبنای سازماندهی و فعالیت نظام، مستلزم بستر سازی وسیع و گسترده ای است. این بستر سازی چه از بعد نظری و چه از بعد فن آوری و ملزومات عملی و اجرائی، پیشنیاز هر حرکت حساب شده و اندیشمندانه در این زمینه است. هر چند که حرکتهای مختلف و متعددی در این زمینه انجام شده و می شود، اما به نظر می رسد که انجام حرکتهای دیگری نیز در این زمینه ضروری باشد؛ حتی اگر این حرکتها به نحوی با فعالیتهای جاری و سابق موازی باشد. پرداخته شدن به وجوه مختلف و لحاظ نمودن ابعاد و نگرش از دیدگاههای متفاوت، در طرحهای مختلف و حتی موازی، و چالش ایجاد شده بین محصولات این طرحها، می تواند به پخته تر شدن محصول نهائی یعنی نظام آموزشی کمک کند.
3- اهداف طرح
هدف آرمانی : انجام حرکتی برای بستر سازی شکل گیری نظام آموزشی مبتنی بر فاوا.
هدف عملیاتی : ارائه یک مدل نمونه، با توجه به تحولی که در مفاهیم و بسترهای نظری نظام آموزشی در حال شکل گیری است.
4- نکات محوری طرح
نظام آموزشی آینده در پارادایم متفاوتی در حال شکل گیری است. بسیاری از مفاهیم، بنیانهای نظری، اصول و قواعد این پارادایم با پارادیم جاری که نظام آموزشی در آن قرار دارد متفاوت است. لذا فقط شکل دادن به یک زیر ساخت فنی یا ایجاد چند ابزار کافی نیست. بلکه ایجاد بنیانهای نظری، معماری نظام آموزشی در پارادایم جدید، و فرهنگ سازی و تربیت نیروی انسانی در حوزه پارادایم جدید، به عنوان ملزومات کار تلقی می‌شوند. نقص در هر یک از این ابعاد، منجر به عدم امکان شکل گیری طرح در پارادایم جدید و غیر عملیاتی شدن آن و یا ارائه تصویر ناقصی از پارادایم جدید خواهد شد.
این طرح مبتنی بر یک گام مقدماتی ارائه و انجام می‌شود. این گام مقدماتی شامل پژوهشی است که توسط ارائه دهنده طرح و با هزینه شخصی انجام شده است. تلاش این پژوهش در تبیین ابعاد پارادایم جدید در حال شکل گیری و شناسائی خصوصیات و ساختار نظامی بوده است که در آن پارادایم در حال تولد است. کتاب "نظام برتر، آینده آموزش و آموزش آینده"، به عنوان نتیجه این پژوهش توسط ارائه دهنده طرح منتشر شده است. به عبارت دیگر کتاب نظام برتر، مانیفست و شیرازه اصلی طرح حاضر را تشکیل می دهد. طرح حاضر تلاش می‌کند تا با ارائه یک مدل عملیاتی، چگونگی تحقق نظامی را که در کتاب نظام برتر تبیین شده است، به صورت ملموس نشان دهد. به همین لحاظ کتاب نظام برتر به عنوان مستندات گام قبلی طرح محسوب می‌شود، و درک صحیح ابعاد مطرح شده در طرح، مستلزم مطالعه این کتاب است. (شکل 1).
هدف عملیاتی طرح ارائه یک مدل نمونه در پارادایم جدید در حال شکل گیری است. این طرح تلاش می‌کند تا با ارائه یک مدل نمونه، در محدوده کوچک، ابعاد پارادایم جدید را ترسیم نماید. این مدل نمونه، چگونگی تحقق و ساختار نظام آموزشی جدید را نشان خواهد داد.
با توجه به ابعاد مختلف طرح، و لزوم ترسیم دقیقتر ابعاد طرح، انجام یک پروژه فاز صفر برای ترسیم این ابعاد لازم است. پروژه فاز صفر، مشخص می‌کند که فعالیتهای طرح باید چگونه و به چه شکل انجام شود. این پروژه ابعاد مختلف طرح از جمله تبیین دقیق مدل نمونه و خصوصیات آن، محدوده اجرای طرح و وسعت مدل نمونه، روشهای انجام کار، گامهای انجام کار و ملزومات و منابع لازم را مشخص می سازد. خروجی های پروژه فاز صفر، شامل مستندات شناخت و تبیین دقیق مسئله و نیز دستور العملها و RFPهای پروژه های طرح خواهد بود.
طرح به صورت یک نظام کاملا منسجم، فراهم کننده بستره ای است که از وجوه مختلف، حرکت به سمت شکل گیری یک نظام نوین را حمایت می کند. از یک سو بنیانهای نظری لازم برای شکل گیری نظام جدید تبیین می شود، از سوی دیگر بسترهای فنی برای امکان پذیری عملی نظام ایجاد می شود، از سوی دیگر نمونه عملی در یک مجموعه آموزشی فراهم می شود، و از سوی دیگر فرهنگ سازی لازم و تربیت نیروی متخصص برای عملی سازی طرح انجام می شود. و در محوریت این حرکتها، طراحی معماری نظام مورد نظر انجام می شود. مجموعه این حرکتها که در پروژه های 6 گانه طرح در نظر گرفته شده است، ما را در راهیابی به یک نظام نوین، و ترسیم دقیق ابعاد آن (فراتر از متن کاغذی یک کتاب یا طرح یا مصوبه یا هر چیز دیگر) یاری می کند. شکل 2 تجسمی بهتر از ارتباط بین پروژه ها و نقش و جایگاه خروجی آنان را امکان پذیر می کند. < >هر چند که نگاه طرح به کل نظام آموزشی است، اما دامنه اجرائی طرح به محدوده مدل نمونه که در ابعاد طرح توضیع داده خواهد شد، محدود خواهد شد. طرح قرار نیست الگوئی را برای کل نظام آموزشی به صورت دستوری ارائه کند. یعنی قرار نیست کل آنچه که در مدل ایجاد و نشان داده می‌شود، پس از طی کردن مراحل آزمایشی به کل نظام تعمیم داده شده و ابلاغ شود. بلکه آنچه در مدل نمونه ایجاد می‌شود، با نشان دادن ابعاد مختلف یک نظام آموزشی در پارادایم جدید، امکان الگو برداری رفتارها یا
بنیانهای نظری
معماری نظام آموزشی
بستره فنی
مدل نمونه
فرهنگ سازی
تربیت نیروی انسانی
شکل 2- ابعاد و ارتباط پروژه های اصلی طرح
(تصاویر و نمودار در فایل اصلی موجود است)
بخشهای مختلف مدل را در کل نظام آموزشی، به انتخاب خود نظام آموزشی فراهم می‌کند. ما از ابتدای انجام طرح به دنبال صدور یک نسخه فراگیر برای کل نظام آموزشی نیستیم (اصولا این اعتقاد در ارائه طرح وجود دارد که نسخه فراگیری قابل صدور نیست). بلکه تنها می خواهیم ابعاد مسئله را به مجموعه عوامل نظام آموزشی نشان دهیم. انتشار نتایج طرح در نظام آموزشی با انتخاب نکات مطلوب و مشاهده اثرات و عوامل آن، به صورتی خود سازمانده رخ خواهد داد. < >این طرح ناقض حرکتهای انجام شده و در حال انجام برای مدل سازی نظام آموزشی با استفاده از بستره فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات نیست. این طرح ضمن توجه به حرکتهای مذکور، سعی می‌کند رفتار و حرکت مستقل خود را حفظ نموده و امکان تطابق و بهره برداری دو طرفه را فراهم نماید. هم طرح از حرکتهای در حال انجام، برای بهبود و اصلاح رفتار مدل خود بهره ببرد، هم مدل بتواند الگوهائی را برای اصلاح حرکتهای انجام شده فراهم آورد. به گونه ای که حرکتهای انجام شده و این طرح، به صورت همگرا، بتواند حرکتی را در نظام آموزشی کشور تسهیل کند. 5- معرفی ابعاد و پروژه های اصلی طرح
این طرح و بستر سازی در چهار محور اساسی و شش پروژه تقریبا مستقل انجام می شود :
الف – بستر سازی نظری و تخصصی
پروژه 1- مطالعه ابعاد نظری نظام آموزشی مبتنی بر فاوا (مدل نظام برتر)
پروژه 2- ایجاد دانشکده نیمه مجازی آموزش مبتنی بر فاوا و مهندسی آموزش
ب – بستر سازی ساختاری (معماری)
پروژه 3- مطالعه و طراحی معماری نظام آموزشی کشور مبتنی بر فاوا
ج –بستر سازی عملیاتی
پروژه 4- مطالعه، طراحی، پیاده سازی بستره و پشتیبانی از معماری فنی سیستمهای آموزش مبتنی بر رایانه
پروژه 5- ایجاد یک گروه مدرسه آموزشی نیمه مجازی (مدرسه آزمایشگاهی)
د- بستر سازی فرهنگی
پروژه 6- فرهنگ سازی و فراهم سازی بستره فرهنگی برای نظام آموزش مبتنی بر فاوا
طرح به گونه ای سازمان می یابد که حرکت در این چهار محور بتواند به صورت مستقل و موازی انجام شود. انجام هر یک از پروژه ها به صورت مستقل و قطع نظر از سایر پروژه های دیگر امکان پذیر است. این موضوع در مورد وابستگی پروژه های 2و 5 به پروژه 4، مستثنی است. اما انجام پروژه ها در کنار یکدیگر، مع الوصف استقلال آنها، به یکدیگر برای انجام شدن بهتر و پخته تر، کمک می کند. ضمن آنکه انجام نشدن برخی از پروژه ها، شکل گیری پارادایم مورد بحث را دچار مشکل ساخته و از این رو، دستیابی به اهداف طرح را دچار نقصان می سازد.
5-1- پروژه 1- مطالعه ابعاد نظری نظام آموزشی مبتنی بر فاوا (مدل نظام برتر)
این پروژه مبتنی بر مطالعه قبلی انجام می شود که نتایج آن در کتاب نظام برتر و مقالات منتشر شده توسط ارائه کننده طرح، منعکس شده است. این مطالعه در سه شاخه به صورت موازی انجام می‌شود : در یک شاخه به مقوله محتوای آموزشی و نگرش به علم خواهیم پرداخت و ریشههای درخت آموزش را بررسی میکنیم. نگرش به پدیده علم و آموزش در اسلام و ابعاد اساسی مطرح در آن، ساختارهای علمی و آموزشی جزء نگر و کل نگر، مفهوم تعقل به عنوان یک عنصر محوری در آموزش، انتخاب محتوی، تربیت استعدادها و هوش در بستره آموزش مبتنی بر فاوا، خود سازماندهی ساختار محتوای آموزشی، فرادانش، رویکرد علمی و طبقه بندی علوم و آنتولوژی به عنوان مبنای سازماندهی محتوای آموزشی در آموزش مبتنی بر فاوا، از جمله مباحثی است که در این شاخه مورد تحلیل قرار خواهند گرفت.
در شاخه دوم به میوهها و کاربردها و نیازها خواهیم پرداخت و خواهیم دید که مطالبات و نیازهای دنیای واقعی و در حال تحول ما از درخت نظام آموزشی مبتنی بر فاوا چیست و چگونه توسط این درخت بر آورده خواهد شد. نقش کاربردها در تعیین رویکردهای آموزش دوران آینده، آموزش مبتنی بر نیاز، یادگیری مبتنی بر علت و لایه لایه، آموزش با زندگی و آموزش زندگی، آموزش تولید برای مصرف شخصی و امپریالیسم آموزشی و توسعه، و کلیه این مباحث از دیدگاه اسلام، از مباحث کلیدی هستند که در شاخه دوم مورد تحلیل و بحث قرار می‌گیرند. همچنین رابطه آموزش با موجودیت اصلی مرتبط با آن، یعنی فراگیر تحلیل می‌شود و چگونگی توجه به وی، هویت یافتن وی، انگیزه، آموزش مبتنی بر خصوصیات فراگیر، سفارشی سازی آموزش و آموزش شخصیت فراگیر از موارد دیگری است که در این نظام تحلیل می‌شود.
در شاخه سوم به فراروند آموزشی و سازماندهی آن به عنوان بدنه درخت آموزش پرداخته خواهد شد. ابزارها و رسانهها (به مفهوم عام آن، نه صرفا ابزارها و رسانه های آموزشی)، خودسازماندهی توسعه آموزش، ساختارهای انعطاف پذیر، سازمانهای توزیع شده، تصمیم گیری توزیع شده، همچنین مکانیزمهای کلان ارزیابی و کنترل در ساختار توزیع شده، بحران آموزش، و مهندسی آموزش از موارد اصلی مباحث این شاخه محسوب می شوند.
در ابن مطالعه ما وارد حیطه روشهای آموزشی و روشهائی نظیر درگیرکردن دانشجو با مسائل اجرائی کلاس درس، مراحل تدریس، چگونگی ارزیابی و ... نمیشویم. چنین بحثهائی یا مفصلا در کتب علوم آموزشی و از جمله فن‌آوری آموزشی وجود دارد، و یا در پژوهشهای مرتبط به آن پرداخته می شود. چیزی که ما در این مطالعه به آن خواهیم پرداخت، بحث پیرامون ساختارهای کلان نظام آموزشی مبتنی بر فاوا و ابعاد نظری و دیدگاههای مطرح در آن، با توجه به ماهیت موضوعات کلیدی و جایگاه هر یک از آنها در تعامل با خصوصیات جامعه در حال شکل گیری آینده است.
5-2- پروژه 2- ایجاد دانشکده نیمه مجازی آموزش مبتنی بر فاوا و مهندسی آموزش
پیشرفتهای وسیع و ایجاد مفاهیم، معماریها، مدلها و سازوکارهای جدید در زمینه آموزش مبتنی بر فاوا، به گونه ای است که متخصصان رشته های فعال در این زمینه نظیر مهندسی نرم افزار، فن‌آوری آموزشی و علوم تربیتی را با مجموعه وسیعی از ابعاد دانش و فن‌آوری، خارج از محدوده آموخته های خود در دوره های دانشگاهی مواجه ساخته است. این متخصصان به نحو اجتناب ناپذیری با مفاهیم و موضوعاتی سروکار پیدا می‌کنند که در محدوده رشته های تخصصی دیگر قرار دارد. تخصصی تر شدن فعالیتها، و داخل شدن برخی از زمینه ها در یکدیگر، لزوم تربیت متخصصان در این زمینه ها و ایجاد رشته های جدید و رشته های بین زمینه ای[1] را ضروری ساخته است.
پروژه حاضر در همین راستا تعریف گردیده است. در این پروژه یک دانشکده، برای اولا انجام فعالیت مطالعاتی در زمینه تدوین مفاد و دروس بین رشته ای و ثانیا تربیت متخصصان بین رشته ای، تشکیل می‌گردد. محل این دانشکده ترجیحا در شهرستان بابلسر (با توجه به محل موسسه و سایر پروژه های در حال تعریف در این زمینه و جذب نیروی متخصص، و و تمرکز زدائی جغرافیائی از شهر تهران) پیشنهاد می شود؛ هر چند که باید مطالعه دقیقتری در مورد محل آن صورت گیرد. در این پروژه، بر خلاف برخی از تلاشهای انجام شده در زمینه تحصیلات بین رشته ای در سالهای اخیر در کشور، به جای ترغیب و هدایت دانشجویان به تحصیل توام در دو یا چند رشته مختلف تحصیلی، رشته های واحد و مستقلی با مفاد بین رشته ای تعریف و تشکیل می‌شود. این رشته ها مفاد آموزشی مورد نیاز فعالیتهای بین رشته ای را از بین زمینه های مختلف در بر خواهد داشت.
از طرف دیگر با توجه به اینکه هدف ایجاد این دانشکده، تربیت متخصصین برای ایجاد سیستمهای آموزش مبتنی بر فاوا و استفاده از این سیستمها در موسسات آموزشی، و در نهایت تشکیل موسسات آموزشی مجازی و نیمه مجازی و الکترونیک است، لذا سازماندهی مفاد آموزشی این دانشکده بر اساس درس افزارهای آموزش به کمک رایانه و ایجاد یک دانشکده مبتنی بر این سیستمها، اولی و دارای اهمیت بسیار زیادی است. زمانی این دانشکده آموزش مناسبی را در این زمینه تخصصی ارائه می‌کند که اولا خود از آن بهره مفید را ببرد و دانشجویان (و مدرسان) به طور ملموس با این سیستمها آشنا و از مسائل و ابعاد آن آگاهی داشته باشند. به همین منظور ساختار این دانشکده از ابتدا به صورت یک دانشکده نیمه مجازی مبتنی بر سیستمهای آموزش مبتنی بر رایانه طراحی و ایجاد می‌شود. تحصیل در این دانشکده به صورت حضوری و نیمه حضوری صورت خواهد گرفت.
کلیدی ترین عنصر در محور اول طرح، رشته های تخصصی است که باید در این دانشکده تاسیس و ارائه شود. این رشته ها، رشته های بین زمینه ای، بین رشته های فن‌آوری آموزشی، مهندسی رایانه، فن‌آوری اطلاعات، علوم تربیتی، مهندسی سیستم و مدیریت (در مباحثی نظیر برنامه ریزی استراتژیک و سازماندهی) است. توضیحات مربوط به این رشته ها و فلسفه آنها در کتاب نظام برتر، در تمام فصول کتاب و بخصوص صفحات 465 الی 472 و نیز بخش دوم کتاب ذکر شده است. این رشته ها در سطح کارشناسی ایجاد شده و در مراحل بعدی به سطوح کارشناسی ارشد و دکتری توسعه پیدا می‌کند. این رشته ها عبارتند از :
< >مهندسی آموزش – گرایش نظامهای آموزشی مبتنی بر رایانه (خرد و کلان)فارغ التحصیلان این رشته توانائی تحلیل، طراحی، پیاده سازی، و نگهداری از نظامهای (کلان و خرد) آموزشی را خواهند داشت. فارغ التحصیلان گرایش خرد، در طراحی نظامهای موسسات آموزشی که مبتنی بر سیستمهای آموزش مبتنی بر رایانه فعالیت می‌کنند، توانمند خواهند بود. فارغ التحصیلان گرایش کلان در طراحی نظامهای ملی، دولتی و فراگیر توانمند خواهند بود.< >مهندسی آموزش – گرایش درس افزارهافارغ التحصیلان این رشته توانائی تحلیل، طراحی، پیاده سازی، و نگهداری از سیستم های نرم افزاری و درس افزارها را خواهند داشت. متخصصان این رشته، در زمینه فراروند طراحی و تولید سیستمهای آموزشی و درس افزارها متخصص بوده و می‌توانند چنین فعالیتهائی را سازماندهی کنند. < >مهندسی رایانه – گرایش نرم افزارهای چند رسانه ای آموزشیفارغ التحصیلان این رشته توانائی تحلیل، طراحی، پیاده سازی، و نگهداری از سیستم های نرم افزاری چند رسانه ای را خواهند داشت. این رشته با رشته مهندسی آموزش – گرایش درس افزارها، نسبتا نزدیک است. اما تفاوت این دو رشته در آن است که فارغ التحصیلان این رشته به مسائل سازمان ارائه درس افزار و طراحی محتوی کاری ندارند. بلکه بیشتر با جنبه های نرم افزاری و ساختارهای نرم افزارهای آموزشی سرو کار دارند. اما فارغ التحصیلان رشته مهندسی آموزش – گرایش درس افزارها، به ابعاد طراحی نظام ارائه و مسائل مربوط به محتوی و سازماندهی آن می پردازند. < >مهندسی محیط، ابزار و تجهیزات آموزشی فارغ التحصیلان این رشته توانائی تحلیل، طراحی، پیاده سازی، و نگهداری از ابزارها و سیستم کمک آموزشی را، از بعد فنی و صرفنظر از ابعاد مربوط به نظام آموزشی و ارائه درس افزارها خواهند داشت. فعالیت این افراد در زمینه تجهیزات سخت افزاری، محیطهای آموزش و ملزومات آموزش است.< >علوم تربیتی – گرایش آموزش و پرورش در نظامهای مبتنی بر فاوافارغ التحصیلان این رشته، به ابعاد انسانی آموزش و تربیت در سیستمهای آموزش مبتنی بر رایانه پرداخته و توانائی تحلیل و بکارگیری شیوه های آموزشی و تربیتی را در این سیستمها و موسسات آموزشی که مبتنی بر این سیستمها بنا می شوند، خواهند داشت