روش تحقیق بررسی کارایی سیستم بانکی با استفاده از روش تحلیل پوشش داده ها (مطالعه موردی بانک کشاورزی )

- مقدمه

       در سراسر جهان عملیات بانکها را به عنوان یکی از مهم ترین فعالیتهای اقتصادی هر نظام اقتصادی می دانند . هر فعالیتی که مستلزم کسب سرمایه و منابع مالی باشد ، بی تردید به دخالت بانکها و موسسات مالی نیازمند است . به دلیل نقش بسیار مهم و اساسی بانکها در اکثر فعالیتهای اقتصادی ، بررسی عملکرد (بهره وری و کارایی ) هر یک از بانکهای موجود در سیستم بانکی کشور ، که بیشتر آنها دولتی هستند و با سرمایه های ملی ایجاد شده اند . مانند سایر موسسات اقتصادی و بخش عمومی از جایگاه برخوردار است. اما به دلیل خدماتی بودن فعالیت بانکها و تنوع زیاد خدمات ارایه شده ، ارزیابی عملکرد آنها مشکلات و روشهای خاصی دارد که نیازمند دقت بیشتر و استفاده از روشهای مناسب تر می باشد .

      در اصل ، مدیریت بانک ها همواره با توجه به شرایط اقتصادی حال و آینده ، مجبور به اصلاح و بهبود خدمات بانکی ، بازاریابی ، بودجه بندی ، نوآوری در ارایه خدمات ، رقابت با سایر بانکها و در نهایت افزایش بهره وری و کارایی درمیان واحدهای تحت سرپرستی خود می باشد . یکی از راههای اساسی موفقیت بانکها برای اصلاح روشهای تولید و افزایش توان رقابت با سایر بانکها ، شبکه شعب آنها می باشد . یکی از راهکارهای اساسی در تنظیم برنامه های بهبود بهره وری و کارایی در سطح یک بانک ، وجود شبکه ای کاراز شعب آن می باشد . (آتاناسوپولوس ات ال ، 1997)

      در شرایط فعلی با توجه به گستردگی شعب بانک ها  در سراسر کشور ( حدود 15000 شعبه ) احداث موسسات مالی و اعتباری جدید ، تاسیس بانکهای خصوصی ، ورود بانکهای خارجی از طریق مناطق آزاد تجاری و در نهایت خصوصی سازی بانکها در ایران ، وضعیت بسیار نوینی به وجود آمده است که باید بررسی اساسی و تجدید ساختار مناسب در شبکه شعب بانکهای تجاری و تخصصی کشور انجام گیرد . به این منظور لازم است هر یک از بانکها از کارایی شعب خود اطلاع داشته باشند و علل کارایی و ناکارایی شعب خود را بررسی کنند و با برنامه ریزی های مناسب به اصلاح و هدایت واحدهای ناکارا بپردازند . بدیهی است که با کاراتر شدن شعب ناکارا ، ضمن رسیدن به این اهداف با کاهش بهای خدمات ارایه شده و جلوگیری از اتلاف منابع کمیاب ، می توان انتظار داشت که منافع ملی بیشتر تامین شود و در سطح کلی یک بانک ،‌ زیانهای ناشی از عدم کارایی هم به حداقل ممکن برسد و در مجموع سیستم بانکی کشور کاراتر شود . به این منظور به ارزیابی 172 شعبه بانک کشاورزی منطقه 4 کشور در سال 1381 پرداخته و سعی کرده ایم که ضمن محاسبه کارایی فنی و مقیاس واحدهای مورد نظر ، برای شعب ناکارا نیز واحدهایی به عنوان الگوی مرجع معرفی شود .

سوالات اساسی پژوهش :

الف- میزان کارایی فنی شعب مورد بررسی در گروههای متجانس در حالتهای CRS و VRS چقدر است؟

ب- میزان کارایی مقیاس شعب مورد بررسی چقدر است ؟

ج- دلایل احتمالی عدم کارایی شعب ناکارا چیست ؟

اهداف تحقیق :‌

هدف این تحقیق یافتن پاسخ های مناسب برای سوالات زیر است :

1-کارایی فنی هر یک از شعب تحت فروض بازدهی متغیر و ثابت به چه میزان است ؟

 2-کارایی فنی مجموع شعب مورد بررسی چه میزان است ؟

3-کارایی مقیاس شعب مورد بررسی چقدر است ؟

4-دلایل احتمالی ناکارایی شعب چیست ؟

5-چه اقداماتی جهت کاراتر شدن شعب ناکارا می توان انجام داد ؟

پیشینه تحقیق

پیشینه تحقیق در داخل کشور:

از معدود مطالعات داخلی به روش DEA تحقیقی است که توسط برهانی ( 1377) در مورد 32 بانک تجاری کشور  برای دوره زمانی 1374-1372 انجام شده است . نتایج این مطالعه که در اصل به بررسی کارایی تخصیصی (کارایی هزینه ) بانکهای تجاری ایران پرداخته ، نشان داده است که متوسط کارایی بانکهای تجاری در ایران برابر 73 می باشد . علیزاده صانع ( 1378) در مطالعه دیگری به ارزیابی کارایی 119 شعبه بانک صادرات ، با به کارگیری 4 فرض (بازدهی ثابت ، متغیر ،‌ فزاینده و کاهنده به مقیاس ) پرداخته است . همه واحدهای مورد نظر طبق تقسیم بندی داخلی بانک ، در منطقه تهران واقع شده اند و نتایج نشان داده است که متوسط کارایی در حالتهای بازدهی ثابت و متغیر به مقیاس به ترتیب برابر 74/0 و 89/0 می باشد . همچنین در مطالعه دیگری توسط هادیان (1382) کارایی 10 بانک کشور برای دوره زمانی 1378-1376 بررسی شده است . طبق نتایج بدست آمده در سه سال یاد شده با فرض وجود بازدهی متغیر نسبت به مقیاس ، بانکهای ملی ، کشاورزی و صنعت و معدن از لحاظ فنی ، کارا  می باشند . میانگین کارایی فنی 2/84 درصد ، کارایی تخصیصی 4/86 درصد و کارایی اقتصادی 3/74 درصد می باشد . به بیان دیگر ،‌ میانگین ناکارایی فنی ، تخصیصی و اقتصادی به ترتیب 8/15 درصد ، 5/13 درصد و 7/25 درصد می باشد. سلامی و لنگرودی (1381) در مطالعه دیگری بهره وری کلی واحدهای بانک کشاورزی را با استفاده از شاخص ترنکویست –تیل مورد اندازه گیری و تحلیل قرار داده و نامناسب بودن شاخصهای بهره وری جزیی در بیان عملکرد این بانک را نشان داده اند. نتایج نشان می دهد که شاخص مقداری کل نهاده ها ، طی دوره 1377-1365 رشدی معادل 08/20 درصد در سال داشته است. از طرف دیگر شاخص مقداری کل ستانده در بانک نیز بیانگر رشد 65/34 درصدی این شاخص در سال بوده است. پیشی گرفتن قابل توجه رشد شاخص کل ستانده بانک از شاخص کل نهاده ها ، باعث رشد 57/14 درصدی بهره وری کل در بانک کشاورزی بوده است . همچنین  بیشترین کاربرد روش DEA در مطالعات داخلی در مورد نیروگاههای تولید برق و واحدهای دانشگاهی بوده و چند مطالعه دیگر نیز در مورد شرکتهای بیمه و واحدهای پرورش طیور انجام شده است که همین امر ،‌ لزوم توجه بیشتر در این زمینه را نشان می دهد .

پیشینه تحقیق در خارج از کشور:

    1- شرمن و گلد ( 1985) اولین مطالعه واحدهای بانکی به روش DEA را در مورد 14 شعبه از بانکهای پس انداز آمریکا انجام داده اند که بعد یک ابزار خوش آتیه برای محاسبه کارایی واحدهای بانکی به حساب می آید. نتایج تحقیق کارایی تولید ، بیانگر آن است که فقط 6 شعبه کارایی 100 درصد داشته اند.

     2- زینوز و سوتیرو (1997) 144 شعبه بانک تجاری قبرس را مطالعه کرده و شعب مورد بررسی را  به سه دسته ، شعب شهری (83 شعبه ) ، شعب روستایی (41 شعبه ) و شعب توریستی (20 شعبه ) تقسیم  و با توجه به اندازه آنها به دسته های بزرگ ، متوسط و کوچک طبقه بندی شدند. نتایج این تحقیق بیانگر آن است که متوسط کارایی در شعب شهری ، روستایی و توریستی به ترتیب برابر 4/92 ، 6/87 و 5/88 درصد می باشد.

       3- آتاناسوپولوس (1998) با مقیاسی گسترده و با استفاده از دو مدل متفاوت ، کارایی هزینه و کارایی بازار 580 شعبه از بانکهای تجاری انگلستان ارزیابی شده است. در این تحقیق با تقسیم بندی شعب به طبقات مختلف – از نظر ویژگیهای خاص خود –جایگاه ویژه هر شعبه از لحاظ کارایی هزینه و کارایی بازار در بین گروه خود و سایر شعب مشخص شده است. متوسط کارایی هزینه وکارایی بازار شعب مورد بررسی به ترتیب برابر 58/0 و 85/0 درصد بوده است . دلایل عدم کارایی به مواردی نظیر اندازه شعب ، میزان رقابت موقعیت مکانی و اندازه حسابها نسبت داده شده است.

     4- تحقیقات مهم دیگر در این زمینه  می توان به مطالعات پارکان (1987) در کانادا ، آویل و یولالان (1990) در ترکیه ، الفرج (1993) در عربستان ، در یک و هوکرانت ( 1994) در انگلستان ،‌ سوکروپچ در اسلواکی (2002) اشاره نمود .

2)  ادبیات موضوع

     تاکنون تعاریف متنوعی از کارایی ارایه شده است . مفهوم کارایی در اقتصاد ، تخصیص مطلوب منابع است . اما از نظر اهداف کاربردی ، تعاریف گوناگونی بیان شده است . به طور کلی کارایی ، معرف نسبت ستانده ها به نهاده ها در مقایسه با یک استاندارد مشخص است ( برهانی ، 1377) .

     از این رو تشخیص کارایی ، منوط به تعریف و مقایسه با یک حد مطلوب استاندارد است . مبنای چنین حد مطلوبی می تواند با روشهای مختلفی تعیین و مشخص شود . دو روش عمده برای تعیین کارایی واحدهای بانکی وجود دارد . که عبارتند از : 1-روش تحلیل نسبت ، 2-روش تحلیل مرزی

    روش تحلیل نسبت یکی از قدیمی ترین روشهای اندازه گیری کارایی در سطح واحدهای بانکی به شمار می رود . در این روش با محاسبه یک سری از شاخصهای مالی بانکها (نظیر   ROI1 و ROA2 و نسبت کفایت سرمایه و نظیر اینها ) و مقایسه این نسبتها با شاخصهای استاندارد شده در صنعت بانکداری درباره کارایی و یا ناکارایی بانکهای مورد مطالعه اظهار نظر می شود با وجود موفقیتهایی که این روش در این زمینه کسب کرده است، اما مشکلات متعددی در روش شناسی این نسبتها وجود دارد که نقطه ضعفی برای این روش به حساب می آید. ضعف اساسی این روش آن است که با انتخاب چند نسبت جزیی   نمی توان اطلاعات کاملی در مورد ابعاد بسیار گوناگون عملکرد یک بانک به دست آورد ( شرمن وگولد ، 1985) مشکل دیگر ، مقایسه شاخصهای چندگانه بین موسسات اقتصادی ،‌ نظیر بانکها است . زیرا در اصل، ‌بانکها واحدهایی هستند که با استفاده از نهاده های چندگانه ، ستانده های چند گانه ای را تولید می نمایند و روش تحلیل نسبت در این زمینه ،‌ ناتوانائیهای فراوانی دارد ( اشماری و شلیمی 1998)

      در روش تحلیل مرزی که در تحقیقات دانشگاهی تاکید زیادی به آن می شود ، ابتدا بانکها با برآورد توابع تولید ( هزینه یا سود ) مرزی به عنوان مرز کارایی ( تابع تولید یکسان ، تابع تولید تصادفی) به وجود می آورند و بانکهایی که در این مرز فعالیت می کنند به عنوان واحدهای کارا و بانکهایی که خارج در روش تحلیل مرزی که در تحقیقات دانشگاهی تاکید زیادی به آن می شود ،‌ ابتدا بانکها با برآورد توابع تولید (هزینه یا سود ) مرزی به عنوان مرزکارایی ( تابع تولید یکسان ، تابع تولید تصادفی) به وجود می آورند و بانکهایی که در این مرز فعالیت می کنند به عنوان واحدهای کارا و بانکهایی که خارج ازآن واقع می شوند به عنوان واحدهای ناکارا شناخته می شوند . از زمان کار برجسته فازل (1957) توجه جدی به امکان تخمین توابع مرزی به عنوان مرز کارایی معطوف شد . فارل کارایی واحدهای اقتصادی را شامل دو جزء‌ کارایی فنی و کارایی تخصیصی می دانست که از حاصل ضرب این دو ، کارایی اقتصادی ( کارایی کلی ) به دست می آید .

     کارایی فارل برای حالت بازدهی ثابت به مقیاس1 و با جهت گیری نهاده ای تنظیم شده است و در پی پاسخگویی به این سوال است که بدون این که مقدار تولید Y تغییری کند ، چه میزان از مقدار مصرف نهاده های X1 و X2 را کم کنید ؟ در مقابل ، روش جایگزین دیگری به نام جهت گیری ستانده ای وجود دارد و در صدد پاسخ به این سوال است که به چه میزان می توان مقدار تولید X1 و X2  را افزایش داد ، بدون اینکه در میزان استفاده از نهاده ها X تغییری به وجود آید ( کولی ،‌ 1996)

     در حالت بازدهی ثابت به مقیاس ، کارایی فنی به دو جزء کوچک تر یعنی کارایی خالص فنی2  و کارایی مقیاس 3 تقسیم می شود . پس به طور خلاصه کارایی کلی ( کارایی تولید ) را به شرح زیر بیان می کنیم ( در یک 2001)