روش تحقیق بررسی سلامت روانی در خانواده خلبانان نظامی

مقدمه

هدف غایی علم روانشناسی، همچون همه علوم دیگر، بهبود و مسیریابی زندگی انسانها است. روانشناسی می کوشد تا با تحقیق در رفتار بشر، آن را هرچه بیشتر بشناسد و پاسخهای علمی برای آن بیابد و به این وسیله بتواند مشکلات روزمره و عملی او را بهتر حل نماید. اکنون مدتها است که روانشناسان نسبت به مشکلات عملکرد بشر و یافتن راه حلهایی برای آن علاقمند شده اند و بهمین دلیل هم امروزه دانش ما درباره ی رفتار افراد، و بخصوص آنان که دچار مشکلات روانی هستند، بسیار بیشتر شده است.

امروزه به دلایل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، اختلال روانی و رفتاری و نیز عدم سازش با محیط در افراد جامعه به قدری وسیع و شایع شده است که کمتر کسی را می‌توان یافت که خود را از خطر ابتلا به این اختلالات و نا هنجاریهای روحی کاملاً مصون بداند. همه ی افراد در معرض ابتلا به مشکلات روحی هستند، فرقی هم نمی‌کند که کارگر باشند یا کارمند یا استاد دانشگاه یا تاجر! این مسأله یکی از وظایف مهم پژوهشگران روانشناس، یعنی پیشگیری از وقوع اختلالات جزئی در رفتار افراد، برای جلوگیری از  وقوع بیماریهای روانی است.

تحقیق در زمینه ی رفتار بشر، جدا از تلاشهای نظری، نیازمند فعالیتهای عملی و مشاهده و تجربه است. برای پاسخ به پرسشهایی نظیر این که چه عواملی باعث بر هم خوردن تعادل روانی و منجر به ناملایمات روحی در افراد می گردد، چه راههای عملی و مناسب و مستمری برای ایجاد آرامش در افراد وجود دارد و چگونه می توان بر اضطراب و افسردگی غلبه کرد، باید به جستجو و کنکاش در رفتار افراد، شناخت این رفتارها و علل بروز آنها پرداخت و آزمونهای علمی و عملی فراوانی را بررسی نمود.

تجربه نشان داده است که واکنش و رفتار افراد در موقعیتهای مختلف، متفاوت است. هرکس در شرایط خاصی زندگی می کند و رفتار و عملکرد وی نیز متناسب با این شرایط است. سازگاری افراد با شرایط زندگی خود، تا حدودی ناملایمات روحی و عدم تعادل روانی آنها را کنترل می کند. در صورتیکه عدم رضامندی از موقعیتها به وجود بیاید و شخص نتواند خود را با شرایط زندگی اش وفق دهد، مشکلات روحی و روانی ایجاد شده و سلامت روانی به خطر می افتد. بنابراین برای شناخت رفتار و عملکرد افراد جهت حفظ سلامت روانی آنها، بایستی تا حدودی به شناخت شرایط زندگی آنها بپردازیم.

ویژگیهای شخصیتی و حالات روحی و روانی هر شخص بر شرایط زندگی اش تأثیر بسیار زیادی دارد. این حالات روحی و روانی خود تحت تأثیر عوامل بسیاری است که از آن جمله می توان خانواده و شغل یا حرفه خود را نام برد. خانواده یکی از عواملی است که همه متأثر از حالات روحی و روانی و ویژگیهای شخصیتی فرد و هم مؤثر بر آن است و بهمین دلیل شرایط زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می دهد.

شغل فرد یا حرفه ای که وی مشغول به آن است عامل مهم دیگری است که زندگی فرد و حالات روحی و روانی او را تحت تأثیر قرار می دهد. با توجه به اینکه حداقل

هشت ساعت از شبانه روز مشغول به حرفه خود مشغول کارند، تأثیر بسیار زیادی بر رفتار و عملکرد واکنشهای روحی و روانی وی داشته و حتی این واکنشها در خارج از ساعت کاری و در محلی غیر از محل کار نیز به چشم می خورد. برخی مشاغل بیش از سایرین تأثیر چشمگیری در ایجاد تنش و مشکلات روحی و روانی دارند؛ از آن جمله پزشکان، مأموران نیروی انتظامی، نظامیان به خصوص خلبانان و افراد مستقر در برج مراقبت و کنترل- که مسؤولیت کنترل ترافیک هوایی را بر عهده دارند- و چند شغل و حرفه دیگر را می توان نام برد.

حرفه خلبانی از جمله مشاغل جذاب اما در عین حال پر تنش می باشد. اگر کسی با هواپیما مسافرت نماید احتمالاً طعم ترس و اضطراب را می چشد بویژه پس از حوادث هوانوردی که در سطح جهان اتفاق افتاده است. بنابراین هنگامی که در مورد تنش «تنیدگی» در کابین هواپیما صحبت می شود، ما بی اختیار آن را بخشی از شغل خلبانی می دانیم. یک فرد بعنوان خلبان نظامی نمی تواند از زیر بار مسئولیت مأموریتهایی که ارتش به او محول  می کند شانه خالی کند. اگر گاهی اوقات در رابطه با تنیدگی گله و شکایتی داشته باشد در این صورت بعنوان حلقه ضعیفی در زنجیره یگان خود مطرح می شود.

تنیدگی تأثیر فشارهای روحی، روانی و فزیولوژیکی است که بر بدن موجود زنده وارد آمده و باعث خستگی مفرط و کاهش کارایی او می شود.

اگر بدن موجود زنده از نظر بیولوژیکی را به فرهنگ لغت تعبیر کنیم. در این صورت می توان آن را جایگزین لغت خلبان نمود. لذا کاهش کارایی خلبان در زندگی هوانوردی او، تا حدی قابل قبول به نظر می رسد.

در نیمی از رویدادهای ناگوار پروازی نوع A که از ماه فوریه 91 گزارش گردیده، صحبت از تنیدگی یک یا تعدادی از خدمه پروازی به میان آمده است و تخمین زده می شود که در 15 درصد این حوادث تنیدگی نقش داشته است. به طور کلی حضور مستند تنیدگی در 44 درصد حوادث نشانگر این است که ما چگونه در زندگی اجتماعی امروز درگیر با این معضل هستیم و بدتر اینکه نشان می دهد چگونگی مسائلی که به رفتارهای انسانی ارتباط دارند می تواند منجر به حادثه شود. تنیدگی می‌تواند مزمن یا حاد باشد. تنیدگی حاد، کوتاه مدت و شدید است در حالیکه تنیدگی مزمن طولانی مدت و ضعیف می باشد که در اکثر موارد به آن توجهی نمی شود. ناتوان کننده ترین نوع تنیدگی، تنیدگی مزمن است، زیرا هر کدام از ما به سادگی با آن سازگاری حاصل کرده و در نتیجه از خطرات ناشی از آن غافل می شویم. مسائل زیادی از قبیل مأموریتهای محوله، زندگی خانوادگی و یا بیماریها، می توانند در بروز تنیدگی مزمن مؤثر باشند و این تنیدگی باعث عدم حضور ذهن و تمرکز حواس و در نهایت منجر به وقوع حوادثی ناگوار می گردد.

متأسفانه سالانه به دلایل متعدد اعم از اعمال و رفتار نا ایمن و شرایط کاری نا امن و نا‌مطمئن سوانح هوایی در کشورهای مختلف خسارات و تلفات غیر قابل جبرانی را در ارتباط با پرسنل کارشناس و متخصص تحمیل می نماید و در این میان کشور ما «ایران» نیز مستثنی نبوده است.

به دلیل همین خسارات و تلفات ناشی از سوانح هوایی- که بیشتر مربوط به پرسنل، خدمه پروازی و خلبان می باشد- خانواده این افراد و نگرانی و تنش بیشتری نسبت به سایر افراد جامعه قرار دارند، که این تنش بر شرایط زندگی تک تک اعضاء تأثیر بسزایی داشته است.

بهمین منظور پژوهش حاضر به بررسی سطح سلامت روانی در خانواده خلبانان شکاری می پردازد و با توجه به میزان تشویش و تنشی که در زندگی خانواده این افراد وجود دارد، سلامت روانی آنها را مورد بررسی قرار می دهد.

فصل اول

بیان مسأله

مقدمه

بیان مسأله

ضرورت مسأله

اهداف پژوهش

سؤالهای پژوهش

تعریف متغیرها:

نظری(مفهومی)

عملیاتی

خلاصه فصل

مقدمه:

همان طور که می دانیم سلامت روانی افراد جامعه به دلایل زیستی، روانی و اجتماعی در معرض آسیب دیدگی قرار دارد. عوامل شخصیتی، عدم سلامت جسمانی، و تنشهای محیطی همه و همه تأثیر بسزایی بر روی سلامت روح و روان افراد دارد. یکی از این تنشهای محیطی و عوامل اجتماعی، روابط خانوادگی (روابط میان اعضای خانواده) است.

از آن جا سلامت روانی هریک از اعضای خانواده خود تحت تأثیر زیستی، روانی و اجتماعی است، بنابراین این تأثیرات در روابط اعضا نیز به چشم می خورد.

شغل هریک از اعضای خانواده، به خصوص افرادی که نقش اساسی در استحکام بنیان خانواده دارند (پدر و مادر) تقریباً بر روی روابط بین اعضاء و سلامت روانی هریک از آنها بی تأثیر نیست. هدف این پژوهش نیز، بررسی تأثیر شغل یا حرفه خلبانی (شغل پدر) در سلامت روانی اعضای خانواده (مادر و فرزندان) می باشد. نخست در بیان مسأله، به بررسی موضوع مورد نظر پرداخته و پس از بیان ضرورت، اهمیت و اهداف، سؤالات و فرضیه های پژوهش، به معرفی متغیرها و تعاریف عملیاتی آنها خواهیم پرداخت.

1)بیان مسئله

یکی از بزرگترین منابع تنیدگی مزمن در زندگی مدرن، تنیدگی است که از محل کار

پدید می آید. پژوهشگران تنیدگی شغلی را به طور گسترده ای مورد مطالعه قرار داده و خصوصاً به اهمیت آن اذعان کرده اند؛ زیرا افراد، قسمت اعظم زندگی خود را در محل کار می گذرانند. (کویک[1] ، به نقل از دیماتئو[2]: 1378)

افرادی که فشار کاری زیادی احساس می کنند- مانند کسانی که از آنها انتظار می رود، طولانی تر و سخت تر از مقداری که مایلند- کار کنند- احتمال می رود بیش از افرادی که چنین احساسی ندارند، بیمار شوند. از این دسته از افراد، می توان خلبانان را نام برد.(به نقل از همان منبع)

با توجه به حساسیت و پر تنش بودن حرفه خلبانی- که این مسأله توسط پژوهشهایی که بعد از این در مورد آنها صحبت خواهیم کرد، به اثبات رسیده است- افراد خلبان از نظر فیزیولوژیکی و همچنین روحی و روانی تحت فشار و تنیدگی خاصی قرار دارند که این فشار و تنش، سلامت جسمی و روانی این افراد را در معرض آسیب و خطر قرار می دهد.

همان طور که در مقدمه این پژوهش بیان گردید سوانح و حوادث متعدد هوایی که در سطح جهان و همچنین در کشور ما به وقوع پیوسته، به دو دلیل «اعمال و رفتار ناایمن» و «شرایط کاری نامطمئن» بوده است که همین دو مورد از عمده دلایل تنش زای حرفه خلبانی است.

ظاهری نخست (1374) در مقاله ای، خصوصیات پرواز را بر شمرده است که از جمله آنها، پیچیدگی و گرانی است که امنیت در آن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است:پرواز می تواند هم وسیله آسایش انسانها باشد و هم عامل تهدید آمیزی به شمار آید. ظاهری نخست در نهایت به این نتیجه می رسد که خلبانانی می توانند با تنیدگی کنار آیند که شخصیت با ثبات و آرامی داشته باشند.

در پژوهشی محققان دریافتند، خلبانانی که دچار حادثه شده اند، آن کسانی بودند که با تنیدگی بیشتری مواجه شده بودند.(سازمان ایمنی هوانوردی اروپا، 1982)

در پژوهشی که بوسر[3] (1998) اجرا نمود، مشخص شد که عاملی اصلی حوادث هوانوردی، خطای خلبان می باشد.

این رقم حدود 60 الی 80 درصد حوادث را در بر می گیرد. بوسر در ادامه پژوهش خود اضافه می نماید، خلبانانی که وظایف خود را بخوبی انجام می دهند و منظم هستند، کمتر دچار حواسپرتی شده و در نتیجه کمتر دچار خطا می شوند. در پژوهش دیگر به این نتیجه رسیدند که 45 درصد از کل سوانح هوایی بر اثر خطای خلبانهاست که به عواملی از جمله خستگی، شرایط محیط کار، افراط در کار و مسائل خانوادگی بستگی دارد.(استورا، 1377)

در یکی از پژوهشها استات[4](1998) خاطر نشان می سازد که فشار خون (پرتنشی[5]) از

مسائل عمده خلبانان قلمداد می شود. استات در نهایت به این نتیجه رسید که خستگی، مهمترین عامل خطای خلبان قلمداد می شود. در بررسی نتایج پژوهش رینهارت[6] (1996) مشاهده شد که شرایط خارج از محیط کاری خلبان نقش مهمی در میزان تنیدگی خلبان و توانایی کنار آمدن با آن دارد که برخی از آن تحت عنوان «تنیدگی زندگی[7]» نام برده اند. در این پژوهش بر نقش کلیدی ارتباطات خانوادگی در انطباق سلامتی روانشناختی تأکید شده است.

تنیدگی شغلی، بر روی روابط اجتماعی افراد تأثیر گذاشته و سلامت روانی- اجتماعی افراد را در معرض خطر و تزلزل قرار می دهد. خانواده افراد نیز - به عنوان یک واحد بنیادی و اساسی در جامعه- از تأثیرات منفی این تنش و ناراحتی بی نصیب نیستند. متأسفانه این نگرانیها و تنشها در رفتار و عملکرد اعضای خانواده های خلبانان نظامی نیز کم و بیش به چشم می خورد و دلایل آن نیز می تواند به قرار زیر باشد:

الف-به خاطر وجود تنش و تشویش در رفتار و عملکرد پدر خانواده (خلبان) و آثار باقی مانده از این تنش در سیستم فیزیولوژیکی و روحی- روانی وی.

ب- به خاطر شنیدن گزارشاتی است که سالانه در مورد خسارات و تلفات ناشی از حوادث و سوانح هوایی بیان می گردد.

ج-به دلیل محیط زندگی نظامی، شرایط زندگی خاص و نقل و انتقالهای متعدد از

شهری به شهر دیگر.

این تنش و ناراحتیهای ناشی از آن در میان خانواده های محترم خلبانان نظامی نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران با توجه به دوران جنگ تحمیلی میان ایران و عراق که پشت سر گذاشته شد و سوانحی که بعد از آن دوران به علل بیان شده (رفتار نا ایمن و شرایط کاری نا مطمئن) سالانه رخ می دهد، کم و بیش دیده می شود.

با توجه به موارد ذکر شده و از آنجایی که کمتر پژوهشی بر روی خانواده های خلبانان نظامی انجام گرفته، بر آن شدیم که در این زمینه پژوهشی انجام داده و سطح سلامت روانی خانواده خلبانان نظامی را بررسی نماییم.