پایان نامه بررسی تأثیر اخلاق کاری اسلامی بر فرهنگ سازمانی مورد مطالعه ( ادارات کل وابسته به وزارت امور اقتصادی و دارایی در استان اردبیل)

فصل اول

کلیات پژوهش

1-2- بیان مسئله

      در قرآن کریم با تعبیری رسا و زیبا می فرماید : « و اَن لَیسَ لِلاِ نسنِ اِلا ما سَعی ؛ انسان جز محصول کوشش خویش مالک چیزی نیست » (سوره نجم ، 39) . « همانا نماز و طاعت و کلیه اعمال من و حیات و ممات من همه برای خداست که پرودگار جهانهاست » ( سوره انعام ، 162) از زبان حضرت ابراهیم علیه اسلام.با نگاهی دقیق به مفاد منشور اخلاقی ادارات و سازمانهای مختلف سؤالات مختلفی به ذهن می رسد. از جمله اینکه: این بیانیه مکتوب چه چیزی را بیان می کند ؟ چه ضرورتی آن را ایجاد کرده است ؟ چه تعهدات و رفتاری را دنبال می کند ؟ آیا این منشور می خواهد به نوعی فرهنگ آن سازمان را بیان می کند ؟ مؤلفه های اسلامی اخلاق چقدر در آن لحاظ شده است ؟ آیا حد مطلوب و معقولی از خواسته‌های ذی‌نفعان با این منشورتحقق می یابد؟ از زمانی که بحث اخلاق در سازمانهای ایرانی مطرح شده است یعنی از سال 1381 که مصوبه طرح تکریم مردم و جلب رضایت ارباب رجوع ابلاغ شد متأسفانه این توجه تبدیل به کاری تکراری شده است به نام تدوین منشور اخلاقی برای نصب کردن بر در و دیوار سازمانها ( خاکی، 1392). اینها از جمله مواردی بود که بنای اولیه این تحقیق را بوجود آورد . تعاریف مختلفی برای منشور اخلاقی بیان کرده اند : نظامنامه یا منشور اخلاقی ، سند مکتوبی است که ارزش ها و استانداردهای اخلاقی (که هدفش هدایت رفتار کارکنان است ) ، را بیان می کند (ایران نژاد، 1387) .

رعایت اخلاق آنقدر مهم است که در بیانیه مأموریت اکثر سازمانها به صورت مکتوب با عنوان (منشور اخلاقی) بیان می شود ، ضمن اینکه برای مراجعین اطلاع رسانی شده و هم چنین نسبت به کارکنان و سازمان تعهداتی را به دنبال می آورد . در اینجا ضرورت دارد نکاتی در مورد اهمیت اخلاق عنوان شود :

تمام حقیقت این است که اخلاق از مقوله عبادت و پرستش  است ( مطهری ، 1392) . معیار بسیاری از کارهای انسان « خیر اخلاقی» است و به عبارت دیگر، بسیاری از کارها را انسان به جهت «ارزش اخلاق »انجام می دهد نه به جهت امور مادی ( مطهری ، 1391) .

در بیان اهمیت اخلاق و ضرورت آن در دین مبین اسلام به فرمایشی از پیامبر (ص) اشاره می شود. ایشان درباره اهمیت اخلاق می فرمایند : « اِنَما بُعِثتُ لاُتَممَ مَکارِمَ الاَخلاقِ؛ من مبعوث شده ام که مکارم اخلاق را کامل کنم » . اخلاق انواع مختلفی دارد : اخلاق به اعتبار متعلق آن تقسیمات گوناگون دارد مانند :اخلاق فردی ، اخلاق اقتصادی ،اخلاق مدیریتی، اخلاق اداری ، اخلاق کاری ، اخلاق پزشکی و ...  (نیلی پور ،1391) . ما در این تحقیق به دنبال اخلاق کاری هستیم . مراد از اخلاق کاری مسئولیت اخلاق فرد از حیث شغل است در واقع بایدها و نبایدهایی که اجرای آنها در محیط کار برای اهداف کاری سازمان ضروری است. سیگل[1] (1983)         می گوید اخلاق کاری ارزش یا عقیده ای است که هم به عنوان یک راهنما برای انجام امور به کار می آید و هم به سادگی در نگرش ها و رفتارها نمایان است . اخلاق کاری ، توسعه اقتصادی را آسان می سازد (کانگلتون ، 1991).

بیشتر تحقیقات در مورد اخلاق کاری در غرب و با تمرکز بر اخلاق کاری پروتستان (pwe) انجام شده است.این مفهوم به وسیله ماکس وبر[2] (1985) ایجاد شد کسی که معتقد بود یک رابطه علی بین اخلاق کاری پروتستان و گسترش سرمایه داری در جوامع غربی وجود دارد بر خلاف اخلاق کاری پروتستان ،اخلاق کاری اسلامی تاکید بیشری بر نیات دارد .

اسلام چشم انداز منحصر به فردی را در اخلاق فرمول بندی ، و بخوبی مفهوم خاص اخلاق کاری را عنوان کرده است (عبدل شکور و همکاران ، 2010) . با وجود اسلامی بودن و التزام به اخلاق در محیط کاری برای بسیاری از کنترل ها و نظارت های غیرضروری شاید نیازی نباشد.در پرتو اخلاق بازرسی ها به حداقل کاهش می یابند و پیچیدگی ها وآشوبناکی ها به نظم و انتظامی درونی مبدل خواهند شد ( الوانی ، 1391 ). امام علی (ع) در نامه خود به عاملان وصول مالیات این گونه بیان می کنند : " با مردم به انصاف عمل کنید و در برآوردن حاجت مردم صبور و خیر خواه باشید و ... ( نهج البلاغه ،نامه 51 :493 ). امام خمینی (ره) فرمودند : یک فرد خدمتگزار در جمهوری اسلامی، باید : در کار او صداقت ، در نگاه او محبت و حیا ، در اندیشه او خیر خواهی، در رفتار او شادابی،درسکوت او دقت ، و در تلاش او اخلاص و جدیت باشد (فرحزادی ، 1387). از آنجا که این تحقیق تأثیراخلاق کاری اسلامی را برای بررسی مدنظر دارد لازم است درباره ضرورت اخلاق کاری اسلامی توضیحاتی ارائه شود : در هر یک از جوامع دارای فرهنگ های مختلف ، ارزش های اخلاقی خاصی مطرح است . یکی از این ارزش ها، ارزش کاری اسلامی است ( نازلیا، 2009) . اسلام بر خلاف بسیاری از مذاهب ، یک عقیده همه جانبه است که همه ابعاد زندگی را پوشش می دهد؛ تمامی جنبه های عمومی و خصوصی بشریت، سیاست، اقتصاد و همه فعالیت های مربوط به کسب و کار . در واقع ، اخلاق کاری اسلامی برای همه افراد و سازمان ها مفید است   ( نازلیا[3]، 2009) . اخلاق کاری اسلامی می گوید،زندگی بدون کار معنایی ندارد و درگیر شدن در فعالیت های اقتصادی ، یک الزام است ( علی ، 1998) . اخلاق کاری اسلامی (IWE ) خواهان تکذیب زندگی نیست ، بلکه موفقیت در زندگی را می خواهد و انگیزه های تجاری را در درجه نخست اهمیت قرار می دهد (یوسف ، 1999) . انجام کار هدفمند ، بنیان اخلاق کاری اسلامی است و چنین کاری رسیدن اهداف فردی و اجتماعی را آسان می سازد ( احمد، 1976 ؛ علی ، 1992) . اسلام در زمینه اخلاق کاری مفهوم خاص خود را دارد که از قرآن و سنت نشئت می گیرد. اخلاق کاری اسلامی بر اساس اصول و روش های اسلام است ( الاهلی ،2008 ) . اخلاق کاری اسلامی براساس چند مفهوم اساسی بنا شده است : تلاش ، رقابت ، شفافیت ، رفتار معنوی مسئولانه ( علی 2005 ). اخلاق کاری اسلامی موجب می شود فرد در سازمان با تمام وجود وظیفه اش را به خاطر خدا به خوبی انجام دهد ( اسدی و شیرزاد ، 1391 ). قرآن کریم در اهمیت کسب حلال چنین بیان می دارد : پس از برپایی نماز ،دنبال کسب و کار بروید و از روزی خداوند استفاده کنید (جمعه / 10 ). امام علی (ع) می فرماید: « تخیر لنفسک من کل خلق احسنه؛ برای خود ،از هر اخلاقی بهترینش را انتخاب کن »(غررالحکم و درر الحکم ، حدیث 4564) . در اسلام به جهت کارها خیلی توجه شده است . اسلام می خواهد در محیط مسلمانی، هر کاری که افراد می کنند ،در راه خدا و برای خدا باشد ، تا دو فایده ببرند : یک فایده ، فایده ی مادی آن کار است . یک فایده هم ، فایده معنوی و روحی است که به خاطر قصد قربت عاید می شود و بدون آن ،عاید نمی گردد.وقتی چنین روحیه ای ، در همه چیز بر انسان حاکم باشد ،آن وقت کار حرام از او سر نمی زند ،و... بنابراین ، قصد قربت یعنی جهت دار کردن کار (بیطرفان ، 1385؛از فرمایشات مقام معظم رهبری حضرت آیت ا... خامنه ای مد ظله العالی ).قرآن کریم را می توان منشأ اخلاق کاری اسلامی دانست، به صورتی که به همه انسان ها سفارش می کند در کار خود وفاداری داشته باشند و اینکه باید درگیر کار بوده و به کار تعهد داشت ، از سویی مسلمانان را از ارتکاب رفتار های غیر اخلاقی کاری ، از جمله تنبلی ، هدر دادن زمان ،انجام فعالیت های بدون فایده بر حذر می دارد ( یوسف، 2001). در اینجا لازم است به تعریفی از اخلاق کاری اسلامی اشاره کنیم : می توان مجموعه این بایدها و نبایدها در محیط های کاری از منظر احکام دینی را ، اخلاق کاری اسلامی دانست اگر چه کامل ترین نوع   اخلاق کاری را تنها میتوان در مکتب اسلام جست و جو کرد اما مکاتب و فلسفه های دیگر نیز به این موضوع پرداخته اند امروزه همین امر یکی از اساسی ترین رموز تفاوت کشورها و به دنبال آن اساسی ترین رموزتفاوت سازمان های موفق نسبت به ناموفق است ( زارعی متین و همکاران ، 1392).اخلاق کاری به عنوان یکی از شاخصه های مهم علم مدیریت مطرح است و زمانی که این شاخصه مهم با مبنای اسلامی پیوند برقرار سازند باعث تقویت وفاداری سازمانی شده و این وفاداری سازمانی موجبات تضعیف و یا محو رفتارهای انحرافی در محیط کار را به همراه دارد (زارعی متین و همکاران ،1392).با همه این مطالب اکنون این سوال پیش می آید که اخلاق کاری اسلامی در سازمانها چه جایگاه و اهمیتی دارد ؟ باید عنوان کرد اخلاق فردیِ کار یک رویه مهم در استخدام افراد است. در تحقیقات متعدد آمده است که هنگام استخدام ،اخلاق کاری مهم تر از استعداد می باشد( فلاین ، 1994).اخلاق کاری اسلامی ،گرایش به کار با رویکرد معنوی است (ریزک، 2008) .مطالعات نشان می دهد رفتار اخلاقی و غیر اخلاقی از ویژگیهای افراد و محیط کاری ناشی می شود ( مقیمی، 1390).بسیاری از رفتارها و اقدامات کارکنان و مدیران در سازمان، متأثر از ارزش های اخلاقی بوده و ریشه در اخلاق حرفه ای دارد (هرسی وبلانچارد[4] ،1983). رفتار غیر اخلاقی در محیط کاری به شکست سازمان ها می انجامد و موجب اعتراض همگان می شود. چگونه می توان این اخلاق را به عرصه سازمانی آورد ؟ و یا میزان در هم آمیختگی اخلاق در محیط کاری ادارت اسلامی با فرهنگ سازمانی آنها تا چه حدی است؟ واینکه اخلاق کاری اسلامی در سازمانها چقدر ملموس و تاثیر گذار است ؟ برای بررسی موضوع نیازمند مراجعه به محیط های اداری و مطالعه و مشاهده درآن هستیم آنهم به وسیله فرهنگ سازمانی. دریک تعریف فرهنگ سازمانی بر ارزش ها،عقاید،فرضیه ها،هنجارهاو اهدافی که به طور وسیع در سازمان ها پذیرفته شده اند ، دلالت می کند (فرنچ، 1992). از ارزش هایی که فرهنگ سازمانی را می سازند ، ارزش های اخلاقی در میان آنها از همه مهم ترند. اصول اخلاقی دارند به صورت خط مشی های رسمی و فرهنگ های غیر رسمی بسیاری از سازمان ها در می آند بعضی از سازمانها تأکید عمده ای بر اخلاقیات دارند ( ایران نژاد ، 1387 ). مگر نه اینکه کارکنان ، فرهنگ اجتماعی را با خود به محیط کار می آورند (رضائیان ، 1391 ).فرهنگ سازمانی که محصول فرعی فرهنگ اجتماعی است به نوبه خود بر ارزشها ، اخلاق ، نگرشها ، پیش فرضها ،و انتظارهای فرد اثر می گذارد و در رفتارهای وی جلوه گر     می شود ( کینیکی و کرینتر ، 2003 ). فرهنگ سازمان می تواند سازنده اخلاقی با آن آداب و رسوم باشد . مثلاٌ در محیط نظامی ، نظم وانضباط اساس فرهنگ چنین محیطی است. پس محیط خاص با فرهنگ خاص می تواند اخلاق خاصی تولید کند(میر سپاسی ، 2003). اما باید دانست که فرهنگ سازمانی به آسانی قابل فهم و مشاهده نیست به قول فرنچ سازمان مثل یک کوه یخ است که بخش عمده آن نامرئی است در این تعبیر آنچه در زیر آب قرار دارد فرهنگ سازمان است (1992). آشکارترین نمود فرهنگ سازمانی را می توان در رفتار کارکنان مشاهده کرد ( عسگریان، 1388). سطوح فرهنگ سازمانی که به دو صورت قابل مشاهده و غیر قابل روئیت طبقه بندی می شود (دفت ونو) اخلاق از جمله ارزشهایست که غیر قابل روئیت می باشد . با بررسی موضوع تحقیق در منابع مختلف علمی ، کتاب ها ، مجلات، مقالات و سایت های مجازی مشخص شد که تحقیقات بسیار اندک و انگشت شماری در زمینه اخلاق کاری اسلامی و فرهنگ سازمانی انجام شده است . علیرغم غنی بودن منابع اسلامی جنبه های مختلف موضوع هنوز آنطور که باید شناسایی و مطالعه نشده است. درباره ابعاد و مؤلفه های اخلاق کاری اسلامی نیز تحقیقی مشاهده نشده است . سوال بعدی تحقیق اینجا بروز پیدا می کند که مؤلفه های تشکیل دهنده اخلاق کاری اسلامی کدام اند؟ ابعاد چهارگانه اخلاق کار از نظر گریگوری، سی، پتی در سال ۱۹۹۰  عبارت‌اند از: دلبستگی و علاقه به کار، پشتکار و جدیت در کار، روابط سالم و انسانی در محل کار، روح جمعی و مشارکت در کار. اما درباره مؤلفه های فراوان اخلاق کاری اسلامی با جستجوی سوابق تحقیقیاتی در منابع مختلف ،همچنین با بررسی مدل های مفهومی در مقالات خارجی و داخلی ،تحقیقی مشاهده نشد. با نگاهی به تعاریف فرهنگ سازمانی که اندیشمندان مختلف حوزه مدیریت از جمله رابینز و کولتر و دفت و مورهد و دیگران ارائه نموده اند با کلماتی مثل « باورها ،  عقاید ، ارزش های مشترک و هنجارهای پذیرفته شده ، کلمات قصار و ...  » در آنها مواجه می شویم که عنوان می شود بین اعضای کارکنان مشترک بوده و رفتار کارکنان را هدایت می کنند و فرهنگ سازمانی را تشکیل می دهند. پس جایگاه اخلاق کاری اسلامی و تاثیر آن در این ارزشها و باورها و... یا به عبارتی فرهنگ کجاست ؟ و آیا اخلاق کاری اسلامی بر فرهنگ سازمانی اثر گذار است؟ و در این تحقیق به دنبال آنیم تا تأثیر اخلاق کاریِ اسلامی را بر فرهنگ سازمانی بررسی کنیم . اما فرهنگ را چگونه می توان بررسی کرد ؟ فرهنگ سازمان مظهر نیازهای سازمان است که باید در درون آن محیط مورد مطالعه قرار گیرد ( دنیسون[5] ، 2000). رایبنز عقیده دارد اگر فرهنگی وجود داشته باشد و برای بررسی و تحلیل مدنظر قرار گیرد باید ابعاد مشخصی داشته باشد که بتواند تعریف شده و مورد سنجش واقع شود .پس یک روش بررسی ، درباره فرهنگ های سازمانی ابعاد فرهنگ سازمانی است. سوال این است که ابعاد فرهنگ سازمانی کدام اند؟ در مورد فرهنگ سازمانی الگوها و نگرش های مختلفی وجود دارد . در این پژوهش پس از بررسی و مطالعه مدل ها و نظریه های مختلف شناخت فرهنگ سازمانی، طبقه بندی فرهنگ سازمانی دانیل دنیسون[6] (2000) برای بررسی انتخاب شد. این مدل : بر مبنای رفتار افراد بوده ، نسبتاً جدید می باشد ، در محیط کاری طراحی شده ، از نظر شاخصهای اندازه گیری و سنجش ابعاد فرهنگ کامل بوده، قابلیت استفاده در تمام سطوح سازمانی ونمودار گرافیگی ( راداری ) این مدل از دیگر ویژگیهای این مدل می باشد. ضمن اینکه در سالیان اخیر این مدل برای ارزیابی فرهنگ سازمانها در خارج از کشور به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است اینها از جمله دلایل انتخاب این مدل برای تحقیق می باشد . چهار بعد فرهنگ سازمانی برای این تحقیق، طبق نظر دنیسون شامل فرهنگ انعطاف پذیری(انطباق پذیری) ، فرهنگ رسالتی (ماموریت )، فرهنگ مشارکتی (درگیر شدن در کار) ، و فرهنگ ثبات و یکپارچگی ( سازگاری) می باشد. این طبقه بندی رابطه بین فرهنگ و استراتژی را مورد توجه قرار داده است . در این مدل هر کدام از این ویژگیها با سه شاخص اندازه گیری می شوند

لینک دانلود پروپوزال این پایان نامه