پایان نامه یتیم

- تعریف و تبیین موضوع :

یتیم شدن برای آدمی اتفاقی است که غالباً غیر قابل پیش بینی و پیشگیری می باشد و ممکن است هر لحظه و در هر کجا ، هر فردی با واقعه فوت و از دست دادن پدر و مادرش مواجه شود و این رخداد رویه و روال زندگی او را تغییر دهد.

اما خداوند متعال که بنابر مصلحت عالیه خویش ، بعضی از بندگانش را در چنین شرایطی قرار می دهد ، علاوه بر توجه و عنایت خاص خودش نسبت به آنها ، دستورات و سفارش هایی برای سایر مردم نسبت به رفتار خردمندانه با ایتام فرموده است. امید آنکه در این تحقیق ، گوشه ای از وظایف ما مسلمانان نسبت به یتیمان با استناد به آیات شریفه قرآن بررسی و بازگو شود.

2- چکیده :

نوشتاری که پیش روی شماست متشکل از چهار فصل است و هرفصل به نوبه خود شامل

بخش هایی می شود.

فصل اول که کلیات نام دارد درباره این مطالب با شما سخن می گوید:

تعریف و تبیین موضوع - چکیده - فواید تحقیق - پیشینه موضوع - روش گردآوری اطلاعات – و در آخر تعریف مفاهیم تحقیق .

در فصل دوم تحقیق : به معرفی شرایط یتیم این گونه می پردازد:

- میزان توجه دین اسلام نسبت به پدیده یتیمی

- همچنین اینکه کودک به هنگام یتیمی چه چیزهایی را از دست می دهد.

- بیان این مطلب که یتیمی پایان همه چیز نیست بلکه می تواند فرصتی برای رشد و شکوفایی استعدادهای فرد شود. سفارش های اسلام درباره یتیمی از جنبه تربیتی و اجتماعی در سه بعد وظایف فردی، اجتماعی و حکومتی آشنا می شوید .

و اما سفارش های اسلام درباره یتیمان از جنبه مالی و حقوقی در فصل چهارم تشریح شده است که با مطالعه آن با مسایلی چون سرپرستی، ارث، اموال سیستم و احکام فقهی مربوط به آنها آشنا می شوید.

3-فواید تحقیق

توضیح علت روانشناختی حساسیت و توصیه به مراقبت اسلام درباره یتیم .

آسیب شناسی بی توجهی و رها کردن یتیمان به حال خود.

آشنایی با نوع نگاه فقهی نسبت به یتیمان جامعه.

4- پیشینه موضوع

موضوع بررسی شده در این پایان نامه یکی از نکات ظریف و بسیار مهم است که در آیات قرآن به آن توجه شده است و پیشینه آن را عمدتا در تفاسیر و روایات می توان جستجو کرد.

و نیز کتاب هایی در رابطه با مقوله بی سرپرستی نگاشته شده است ، اما تالیفاتی که از منظر قرآنی و روایی به این موضوع پرداخته اند معدود و انگشت شمار هستند .

5- روش گردآوری اطلاعات

برای انجام این تحقیق از روش کتابخانه ای استفاده شده است؛ و پس از یافتن منابع مربوط به موضوع از کتاب های تفسیری، حدیث، روان شناسی و اخلاقی با کنار هم چیدن فیش ها و دسته بندی آنها به مطالب نظم و ترتیب داده شد.

6- اهداف تحقیق:

معرفی آیه هایی که درباره یتیمان توصیه هایی داشته اند و بررسی مضمون آنها .

نگاه به وظایف مسلمانان نسبت به ایتام جامعه در بعد فردی، اجتماعی و حکومتی .

تاکید بر جامع و دقیق بودن اسلام نسبت به شرایط ضعفای جامعه.

رسیدن به این نتیجه که یتیمی هرگز مانع پیشرفت موفقیت نیست.

7- واژگان کلیدی

الیتیم: الفرد و یطلق علی کل شی ء یعّز نظیره، قاله الراغب و الجوهری .

یتیم یعنی تنها و بر هر چیز بی نظیری اطلاق می شود.

[ یتیم ] : الیتم، بالضم: الانفراد ، عن یعقوب[1]

یتم به معنی فرد و تنها بودن است. از یعقوب

یتیم آن است که پدرش قبل از بلوغ او بمیرد و در سایر حیوانات آن است که مادرش بمیرد.[2]

و الیتیم: الفرد و الیتم و الیتم: فقدان الاب .

الیتیم الذی مات ابوه فهو یتیم حتی یبلغ، فاذا بلغ زال عنه اسم الیتیم، و الجمع ایتام و یتامی و یتمه[3] .

و قال ابن بری: الیتم الذی یموت ابوه، و العجی الذی تموث امه، واللطیم الذی یموت ابواه[4]. ابن بری می گوید: کسی که پدرش مرده یتیم است و آنکه مادرش مرده عجی و آن کس که پدر و مادرش مرده اند لطیم است.

یتم: از دست دادن پدر قبل از رسیدن به سن بلوغ، یتیم:صفت مشبهه، تشبیه: یتمین[5]

یتیم در اصطلاح مفسران

محمد طاهر بن عاشور نوشته است: از نظر عربها، کودکی که تنها مانده و پدرش را که حامی و نفقه دهنده اوبوده، از دست داده یتیم است. وی یتیمی را بعد از بلوغ نمی داند زیرا شخص در آن زمان می تواند از حق خود دفاع کند و حکم شرع نیز بر همین منوال است.

فخررازی نیز معتقد است که دختر یتیم تا زمانی که تنها و منفرد است. ( ازدواج نکرده ) یتیم نامیده        می شود.[6]

-یتیم در اصطلاح حقوق دانان

در کتب حقوقی از واژه یتیم، صحبتی نشده، اما درباره لفظ «صغیر» که فراتر از آن است نوشته اند صغیر کسی است که تحت ولایت پدر یا جد پدری یا وصی و یا قیم باشد و از نظر سن به نمو جسمی و روحی لازم برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد. در قانون مدنی دوران صغیری از زمان تولد شروع می شود و به هجده سال خاتمه می یابد و در طول این مدت او در حکم غیر رشید است و کسی که به سن مزبور برسد، او را بالغ می نامند مگر اینکه خلاف آن در محاکم ثابت شود. [7]

الصغر و الکبر :از اسامی متضادی است که با در نظرگرفتن بعضی به بعضی دیگر به کار می رود. و اموری است نسبی نه مطلق.

صغیر و کبیرگاهی به اعتبار زمان است .مثلا وقتی که سن یکی به اعتبار سن دیگری کمتر از او باشد و گاهی کوچکی و بزرگی به اعتبار جسم است و زمانی هم به اعتبار قدر و منزلت .[8]

صغر (برون فرس و عنب) :کوکی، مقابل کبر، و آن در مقایسه چیزی با چیز دیگر گفته می شود. خواه به اعتبار زمان باشد یا به اعتبار جثه یا قدر و مرتبه.[9]

- صغیر در اصطلاح فقها: در اصطلاح فقها صغیر به کسی گفته می شود که به بلوغ شرعی نرسیده باشد و در اینصورت او به سرپرست نیاز دارد. اما اگر به بلوغ رسیده باشد و رشد و ادراک عقلی او ثابت شده باشد از حجر خارج می شود و رشد عبارت است از حالتی که در آن شخصی، نفع و ضرر خود را در هر یک از اعمال می سنجد و آنرا مراعات نموده در حفظ دارایی خود می کوشد[10].

فصل دوم

یتیم از دیدگاه اسلام

بخش 1: اسلام ، دین همه جانبه و کامل

بخش 2: توجه به یتیم قبل از اسلام.

بخش 3: اسلام و نقش خانواده در تربیت کودک.

بخش 4: نقش یتیمی در بالندگی و شکوفایی.

بخش 1:  اسلام دین همه جانبه و کامل است

در راستای عنایت و توجه همه جانبه اسلام به هر یک از شئون حیاتی، حقوقی و اخلاقی افراد و طبقات انسان ها موضوع یتیم و ابعاد حساس و با اهمیت آن از جمله اموری می باشد که به طور صریح و مکرر و توام با تاکید و تهدید مطرح شده است. به طور کلی اسلام به عنوان کاملترین دین الهی، همواره مستضعفین و محرومین اجتماع را زیر چتر حمایت خویش داشته است و در این بین، ایتام به طور خاص و با نگاه ویژه مورد رأفت و عطوفت قرار گرفته اند.

برای بررسی چگونگی نظر اسلام در حمایت از این گروه خاص، قرآن کریم و احادیث و روایات نقل شده از پیامبر و ائمه اطهار (ع) چون خورشیدی درخشان، روشنایی بخش راه ما خواهد بود.

در قرآن مجید اضافه بر آیات فراوانی که به طور کلی بیانگر اهمیت حقوق افراد و طبقات ضعیف (از جمله ایتام) و سفارش به رعایت آنهاست، حداقل بیست و سه مرتبه موضوع یتیم با تعبیرات مختلف مطرح و مورد توجه و امر و نهی قرار گرفته است. در منابع حدیثی بیش از 50 حدیث به طور مستقل یا فرازی از بعضی احادیث از ناحیه پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار علیهم السلام درباره یتیم وارد گردیده است که به تفصیل در صفحات 2 تا 14 جلد 75 بحارالانوار مجلسی ذکر شده اند.

در کتابهای فقه و قانون ضمن بحث های گوناگون – از قبیل خمس، بحث از رشته اختیارات شرعی حاکم شرع (مجتهد جامع الشرایط) و مسئله قیومیت، تقسیم ارث، تصرف در اموال مشترک و غیره- مخصوصا روی کلمه «یتیم» تکیه شده است.[11]

در نهج البلاغه امام علی علیه السلام- که بیانگر بخشی از راه و رسم آن بزرگوار و نقش حکومتی آن حضرت است- به طور مکرر مسئله یتیم خاطر نشان و مورد سفارش قرار گرفته است.

در کتابهای اخلاقی هم سهمی از مباحث آن ویژه یتیم نوازی، انفاق به یتیم و تربیت یتیم و برحذر داشتن از بی اعتنایی به اوست. در آخر آیه شریفه «ولیخش ا لذین ...» - آیه  9نساء  - با ایراد جمله «ولیقولوا قولا سدیدا» اشاره به یک نکته در مورد پرورش یتیمان شده که با زبان ملایم و عباراتی سرشار از عواطف انسانی با یتیم سخن بگویند تا ناراحتی درونی و زخم های قلب آن ها بدین سان ترمیم و التیام یابد. توجه بدین موضوع لازم است که نیازهای کودک یتیم منحصر به خوراک و پوشاک و داروی جسمی نیست، بلکه پاسخ گفتن به عواطف و احساسات قلبی او مهمتر است و در ساختمان آینده او فوق العاده موء ثر می باشد سستی و بی تفاوتی در این باره موجب پدید آمدن نسلی خواهد شد که در موجودیت امت خدشه وارد نموده، آنچنانکه نابودی و سقوط آن را در پی خواهد داشت. [12]

اسلام بیش از هر دین و آیین دیگری و بهتر از هر موسسه رفاهی و اجتماعی، رهنمودهای عملی و سازنده جهت بهبود شرایط زندگی ایتام و کاهش مشکلات آنها دارد. در اسلام، جامعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است و برای پاکسازی اجتماع از هر گونه آسیب، لازم است که عوامل بزهکاری از مسیر یکایک افراد جامعه حذف شود.لذا تاکید مومنین برای رسیدگی به وضعیت ضعفا و خصوصا ایتام به همین منظور است. [13]

از لابه لای این توجه و عنایت نسبت  به کودک، لطف الهی را مشاهده می کنیم زیرا مشکلی را که جامعه در همه ی دورانها و مراحل دست به گریبانش بوده و از آن رنج می برده، مورد دقت نظر قرار داده است، این مشکل «مساله ایتام» است، یعنی سرنوشت آنهایی که محروم از دستهای شفقت و مهربانی بر سرشان بوده اند و در معرض فشارهای این زندگی سرکش قرار گرفته اند. و بدین رو «امت» و به عبارت دیگر «جامعه» اعضایی از خود را که باید پشتوانه ای برای آن باشند از دست می دهد و از ناحیه افرادی متضرر می شود که اگر آنها برخوردار از مهربانی و پاکبازی پدران بودند قطعا افراد مفیدی گردیده و بهره برداری از آنها در راه مصالح جامعه امری حتمی می بود. پس حساسیت به پرورش مناسب و دقیق  ایتام به همین منظور است تا مبادا آنها  دچار سرگردانی شده و در بین جامعه نمایشگر یک انسان آسیب دیده و محروم گردند.

پس سستی و سهل انگاری در کار یتیم برابر با سستی در مورد جامعه و نابودی موجودیت آن – که حافظ و پشتوانه ی زندگی عموم انسان هاست خواهد بود. [14]

فصل دوم

بخش 2: توجه به موضوع یتیم قبل از اسلام

الف- یتیم در دیگر ادیان الهی

ب- یتیم در دوره ی جاهلیت

بخش 2:  توجه به یتیم قبل از اسلام

الف- یتیم در دیگر ادیان الهی

همانطور که دیدیم در دین مقدس اسلام نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، توجه فراوانی شده است. لیکن این توجه اختصاص به اسلام ندارد، بلکه پیش از اسلام نیز، آن را از سنن الهی می یابیم. آیه ی ذیل به این نکته اشاره می کند:

        « وإذ أخذنا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون إلا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین و قولوا للناس حسنا و أقیموالصلوه و آاتو الزکوه ثم تولیتم إلا قلیلا منکم و أنتم معرضون» (بقره/ 83)

ترجمه : به یاد آرید آن هنگام را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیکی کنید و به مردمان سخن نیک گویید و نماز بخوانید و زکات بدهید ولی جز اندکی، پشت کردند و رویگردان شدند. مواد این پیمان الهی (به ویژه میثاق مقدس احسان به یتیم) که از بنی اسرائیل گرفته شده، اختصاص به آنها ندارد بلکه پایه های حقیقی همه ی ادیان الهی است.

رحمت و عنایت (نسبت به دیگران) از جمله قواعدی است که دین محکم الهی بر آن بنا شده، و رعایت حال یتیم، همان چیزی است که به همه افراد بشر ابلاغ گردید تا کودک یتیم بی سرپرست نماند ودر اثر بی توجهی به او، تبدیل به عضوی تهیدست از سرمایه ی مادی و معنوی و مایه ی ننگ و عار برای دیگران نشود1.

حضرت مسیح (ع) نیز مانند حضرت موسی ازحقوق یتیمان طرفداری کرده و بدانها توجه بلیغ داشته است و ظلم به یتیمان را از گناهان کبیره شمرده و اعانت و احسان به ایشان را دارای ثواب عظیم دانسته است و پرستش صاف و بی عیب را تفقد یتیمان و بیوه زنان در مصیبتشان دانسته و خداوند را کمک یتیمان معرفی کرده است2. .

سنت فرزند خواندگی در امت های گذشته :

موضوع دیگری که دربین ادیان پیش از اسلام مطرح بوده، امر سرپرستی و نگهداری یتیم است که به صورت فرزندخواندگی تحقق می یافته است. اکثر جوامع و ملل گذشته و حاضر، فرزند خوانده را چون فرزند نسبی خود شمرده، اما عواملی که موجب پذیرفتن دیگری به فرزندی می شود در اجتماعات مختلف، متفاوت است. در برخی ازاقوام این موضوع متاثر از عقاید و احکام خاص مذهبی است. مثلا فرزند برای زرتشتیان عنوان «پل صراط» را داراست و نداشتن آن موجب دشواری آمرزش و ناتوانی او در گذشتن از پل صراط است. در بعضی از اقوام و قبایل به منظور برقرار ساختن صلح و تحکیم مبانی دوستی میان دو قبیله، فرزندان یکدیگر را  فرزندخوانده خود می سازند.[15]

ب- یتیم در دوره ی جاهلیت :

با بررسی وضعیت زندگی مردم و شرایط یتیم در ابتدای پیدایش اسلام و شرایط حاکم بر منطقه عربی، به فلسفه تاکیدات پی در پی اسلام درباره ی رعایت حال یتیم پی خواهیم برد.2

قرآن روزگاری از جمعیت عرب را که به طور اتصال قبل از اسلام واقع شده بود دوره ی جاهلیت نام داده است و این از آن جهت است که در آن روزگار به جای علم ، جهل و به جای حق ، یک سلسله آرای سفیهانه و باطل بر آنان حکومت می کرده و قریب به اتفاق آنان پیرو هیچ شریعت و دینی از شرایع انبیا گذشته نبوده اند.

این اوضاع و شرایط برای آنان یک جامعه بدوی و بی اساس که مخلوطی از آداب و رسوم یهود و نصاری و مجوس بود بوجود آورده بود، و مردم نیز در مستی و بی خبری کامل به سر می بردند.

این قبایل بیابانگرد، زندگی پستی داشتند، پیوسته گرفتار جنگ و غارت و چپاول اموال یکدیگر بودند، هیچگونه امنیت و امانت داری در بین آنها نبود. خونریزی و تعصب جاهلی و پایمال حقوق ستمدیدگان،‌ظلم و تجاوز و قمار وشراب، خمر و زنا فضیلت به شمار می آمد و خون و مردار و هسته خرما می خوردند.

در آن بین زنان هم از مزایای انسانی محروم بودند و به هیچوجه مالک اراده و اعمال خود نبودند و میراث به آنها نمی  رسید. فرزندان منتسب به پدران می شدند ولی هنگام کودکی از ارث محروم بودند. تنها فرزندان کبیر میراث را تصرف می کردند و از جمله چیزهایی که به ارث می بردند زن شخص متوفی بوده و به طور کلی دختران چه صغیر و چه کبیر و همچنین پسران صغیر از ارث حقی نداشتند.  اگر  کسی

 می مرد و فرزند صغیری از خود باقی می گذارد، اشخاص زورمند سرپرستی اموال یتیم را به عهده گرفته و اموال وی را می خوردند و اگر این فرزند یتیم دختر می بود، با او ازدواج کرده اموالش را تصرف می کردند، سپس او را طلاق گفته رهایش می کردند در این موقع آن دختر نه ثروتی می داشت که سدجوع کند و نه کسی رغبت به ازدواج با او می نمود تا او را گرفته و خرجش را متحمل شود.

در دوره جاهلیت مساله غصب حقوق ایتام از بزرگترین حوادث شایع بین آنها بود ؛ چه آنکه دائما دست به گریبان جنگ ها و غارتها و چپاول بودند و طبعا قتل و کشتار زیاد و ماجرای یتیمان بی سرپرست تکرار می شده.[16]

تبنّی (به فرزندی گرفتن) در جاهلیت بدین گونه صورت می گرفت که عرب جاهلی بیشتر به خاطر میل مفرط به پسر داشتن و یا بر اثر ترحم یا تحت تاثیر نبوغ و هنر و شجاعت پسری، او را به فرزند خواندگی قبول یا انتخاب می کرد. آنها وقتی کودکی را فرزند خود می خواندند احکام فرزند صلبی را در حق او اجرا می کردند، یعنی اگر دختر بود، ازدواج با او را حرام می دانستند و چون پدر خوانده می مرد، به او نیز مانند سایر فرزندان ارث می دادند و همچنین سایر احکام پدر و فرزندی را در مورد او اجرا می کردند و اسلام این عمل را نیز لغو کرد.[17]

تدبر در آیات و خطاباتی که نخست در مکه و سپس بعد از قدرت اسلام در مدینه نازل شد و اوصاف آنها را مورد بررسی قرار داده است و همچنین دقت در مذمت و سرزنش هایی که نسبت به آنان شده و مطالعه در نهی های شدید و ضعیفی که متوجه آنان گشته است بزرگترین سند صحت مطالبی است که به آنان نسبت دادیم.

اسلام دین عدالت و برابری، و سرچشمه ی رحمت و عدالت، به گرفتن دست ضعفا می شتابد تا آنها را همسان با کسانی سازد که حقوق کامل و بی کم و کاست خود را به هر قیمتی به دست می آورند. با این منطق با ارزش، اسلام وارد صحنه ی حیات می شود تا جایگزین قدرت قبایلی گردد که از عرف انسانی سرپیچی نموده اند. به همین جهت، غرابتی ندارد اگر در راستای تشریع و قانون گذاری سهم قابل توجهی از قوانین اسلام اختصاص به یتیم پیدا کرده و یتیم از درجه ی بالایی از اهمیت برخوردار گردیده است. 1