فصل اول : آشنائی مختصری با هنر فلزکاری
1-1- هنر فلزکاری عصر ساسانی
با توجه به سوابق هنری مردم ایران فلزکاری از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و همواره چه قبل و چه بعد از اسلام جنبه کاربردی و هنری خود را حفظ کرده است.
در زمان ساسانیان از فلزات برای ساخت مصارف مختلفی از قبیل: جنگ افزار – زین افزار – ابزار خانگی و ظروف تجملی کمک گرفته می شد.
«اگر فلزهای مورد استفاده در این عهد را به سه گروه عمده آهن و برنز و (طلا و نقره) طبقه بندی می کنیم در میان آنها صنعت نقره کاری از اعتبار و منزلت بسیار بالایی برخوردار است.
ظروف ایجاد شده علاوه بر جنبه مصرفی، دارای تزئیناتی نیز می بوده که بر زیبایی فرم ظرفها می افزودند و در واقع به دو نوع تزئینی برمی خوریم. تزئینات برخی از این ظروف ساده و فقط به آرایش لبه آن اکتفا شده و صنعت گر استادی خود را در ساختن شکل و فرم آن بکار برده است و در برخی دیگر موضوعاتی از قبیل صحنه های شکارشاهی به تخت نشستن پادشاه ، مراسم مذهبی و گلها و پرندگان و رامشگران را به تصویر کشیده است.»[1]
«هنرمندان ساسانی صحنه های شکار جانورانی مانند شیر، گراز، گربه و ببر و گوزن و غیره را در فضای تنگ و فشرده ترسیم کرده اند که در آنها شاه تاج شاهی را بر سر و جامه مخمل مزین به جواهر بر تن و سلاح زرین بر دست، حیوانات را پیاده یا سواره تعقیب می کند، در این تصاویر هنرمندان دلیری و قدرت شاهن این سلسله را به بیننده القا کرده اند.»[2]
کشتن جانوران مهیب به دست «قهرمان - شاه» در هنر خاور نزدیک، باستانی و تاریخی دیرین سال داشته است و این مضمون در دوره ساسانی نیز مردم پسند و رای مانده و نقشش در دیوار نگاره ها و گچبری ها و کلا در تزئینات دست ساخته های ساسانی، مخصوصا مشهورترین آنها یعنی ظروف سمین ممتاز به کار رفته است.
هنرمندان ساسانی برای ساخت ظروفشان بندرت از طلا و اغلب از نقره استفاده می کردند و نمونه هایی برای تمام طبقات اجتماعی بوجود آورده اند و مردم نیز آنها را تقلید می کردند.
شکلهای این ظروف سمین متناسب با شکوه دربار ساسانی است. این ظروف شامل: قابها، کاسه ها، جامهای گرد یا زورقی شکل با لبه های صاف یا دالبردار، تنگ ها و ابریق هاست. و علاوه بر کاسه و پیاله و بشقاب، اشیای دیگری مانند گلدان، مجسمه های جانوران، سر جانوران و سایر لوازم تزئینی نیز از ورقه نقره ساخته می شد.
روش ساخت اینها (بویژه در سده های سوم و چهارم که دوره رونق آنهاست) چنین بود که هر یک از عناصر تزئینی یک اثر هنری بطور جداگانه ساخته می شد و سپس آنها را پس از مطلا کردن بر روی شی مورد نظر جوش می دادند. این روش که در یونان و روم ناشناخته بود روشی کاملا ایرانی است و کهن ترین نمونه شناخته شده این نوع ظروف، «قاب زیویه» است. در برخی از اشیاء ابتدا آنها را برجسته کاری کرده و سپس حکاکی کرده اند، در این موارد با برگ نازکی از نقره پست و بلندی های شیئی را پوشانده و آنرا دارای طلا مضاعف کرده اند. برخی دیگر از ظروف ریخته گری و قالب ریزی شده اند و در آثار متأخر تمام تزئینات ظرف فقط کنده گری شده است.
«نقش اصلی در این ظروف تصویر شاه است. جام ساسانی مانند نقش برجسته خاصیت نمایشی دارد و چون در کارگاههای کاخ ساخته می شود از اینرو شکوه پادشاه را تجلیل می کند.»[3]
«همانطور که ذکر شد زیباترین قطعات از لحاظ فن در قرون 3 و 4 میلادی بوجود آمده اند و کارهای بعدی غالبا جز استنتاخ کارهای سابق چیزی محسوب نمی شود.» [4]
نقره کاری آغازین ساسانیان عمدتاً عبارت بود از ساختن کاسه ای ساده با کنده کاری یا قلمزنی که تصویر سر و گردن مالک آن در وسط آن بود.
«امروز فقط تعدادی در حدود صدها قاب و جام در دست است که بیشتر آنها از کشفیات اتفاقی در روسیه شرقی یا در اورال بدست آمده است. این مجموعه در موزه ارمیتاژ نگاهداری می شود. نمونه های کمیابی هم در مجموعه های مختلف اروپا و آمریکا است که بصورت پراکنده هستند.
به تازگی موزه تهران دارای چند نمونه پر ارزش شده است که در ایران یافت شده اند.» [5]
و در آخر لازم به ذکر است که نه تنها پادشاهان ساسانی از این ظروف سیمین استفاده می کردند بلکه آن ها را به عنوان کالایی مرغوب و هدیه ای مناسب به پادشاهان و فرمانروایان همزمان خود هدیه می کردند و یا به عنوان کالایی مردم پسند به بازارهای دور افتاده برای تجارت می فرستادند. یاد کرد، و پررونق ترین دوره این مبادلات در دوران سلطنت خسرو اول و خسرو دوم (قرون 6 و 7 م.) است.
2-1- قلمزنی محصولات مس و برنج
یکی از ظرایف صنایع دستی ایران، قلمزنی بر روی انواع فلزات و آلیاژهاست که سابقه‌یی بسیار طولانی دارد.
قلمزنی هنر نقر (کندن) نقوش بر اشیاء فلزی است. این هنر در کشورمان همواره با استیل ایرانی ملازمت داشته و نقوش آن، گل و بته‌های ایرانی بوده است. در نقر فلز، معمولاً منقاش قلمزن، تراشه‌های فلزی یا ناهمواری‌هایی در حدود خطوط شکاف‌ها باقی می‌گذارد و استاد قلمزن یعنی صنعتگری که کارا و قلمزن است، در پایان کار، این تراشه‌ها را با کاغذ سمباده پاک می‌کند و خطوط را هموار می‌سازد. به هر حال قلمزنی هنری است که طی آن هنرمند قلمزن، نقوش اصیل و سنتی را با ابزار و وسایل ساده و دستی ولی با مهارت و هنرمندی، بر روی شیء مورد نظر نقر می‌کند.
در گذشته هنرمندان این رشته در زمینه‌ی ساخت و پرداخت انواع ظروف و آثار دیگری از فلزات و آلیاژهای مختلف فعالیت داشتند و بر روی طلا و نقره نیز به قلمزنی می‌پرداختند. ولی در حال حاضر، کار این گروه بیشتر به نقش نشاندن بر روی مس و برنج و آلیاژهای مختلف و ندرتاً به قلمزنی بر روی نقره محدود می‌شود. همچنین در گذشته هنرمندان این رشته اشیاء و آثار و محصولاتی را که به قلمزنی روی آن می‌پرداختند خودشان تهیه می‌کردند در حالیکه هم اینک این کار توسط کارگاههای ساخت انجام می‌شود و کمتر اتفاق می‌افتد که صنعتگر قلمزنی، خودکار ساخت شیء را نیز انجام دهد.
برای قلمزنی ابتدا پشت سطح شیء یا اثری را که قرار است قلمزنی کنند، باز می‌پوشانند تا ظرف خالی طی مرحله‌ی قلمزنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم، تاب برنداشته و هم از سر و صدای زیاد جلوگیری شود. برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت کار، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر، ذوب می‌کنند. سپس قیر ذوب شده به صورت لایه به لایه روی محل مورد نظر می‌کشند تا قشر نسبتاً ضخیمی تشکیل گردد پس از سرد شدن ظرف، با کشیدن دوغاب سفیدی، محل مورد قلمزنی را جهت طراحی آماده می‌کنند. دوغاب مذکور صرفاً برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی می‌باشد که به وسیله‌ی مداد کشیده می‌شود.
طراحی طرحهای ظروف قلمزنی که اکثراً از طرحهای سنتی الهام می‌گیرد به چند طریق به مرحله‌ی اجرا گذاشته می‌شود:
رسم طرح توسط شخص قلمزنی که در طراحی نیز مهارت دارد مستقیماً روی سطح مورد نظر.
رسم طرح بر روی کاغذ، و سوزنی نمودن خطوط اصلی، سپس به وسیله‌ی کوبیدن سمبه (پارچه‌ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر نموده‌اند) بر روی کاغذ، اثر قسمت‌های سوراخ شده را بر روی سطح کار،ایجاد و سپس شروع به قلمزنی می‌نمایند.
در حال حاضر در اصفهان یعنی مهمترین مرکز ساخت و قلمزنی مس و برنج، حدود 81% از قلمزنان خود طراح و اجراکننده می‌باشند. حدود 7% از طرحهای دیگران استفاده نموده و طرحهای خریداری شده را که بر روی کاغذ کشیده شده مورد استفاده قرار داده و کپی کاری می‌کنند. 12% دیگر نیز صرفاً به خرده‌کاری می‌پردازند.
زمانی که طرحها و نقوش روی کار پیاده شدند، به وسیله‌ی ابزاری به نام نیم بر یا قلم خطوط اصلی را کنده‌کاری می‌کنند. آنگاه زمینه‌های کار را به وسیله‌ی ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی می‌باشد، نقش می‌زنند و به اصطلاح پُر می‌کنند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرحها را با قلمهایی که بر سر آنها نقش مایه‌های مختلفی حک شده است، تزیین می‌نمایند. قلمهای این مرحله عبارتند از: حصیری، قلم‌گیری، گرسواد، سمبه، یک تو، نیم ور، کلفتی، کف تخت و … که این نامگذاری‌ها متناسب با نقشهای حک شده بر سر هر کدام می‌باشد. قلمهایی که در زمینه‌سازی به کار می‌روند، عبارتند از: شوته، گرسوم، تک، یک تو.
قلمزنی به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود در صورتی که فقط گود کردن خطوط، مورد نظر صنعتگر باشد، کار تقریباً ساده است. چه آن که این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می‌تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می‌آورد، به آنها حالت فرورفتگی بدهد ولی در اکثر موارد، قلمزنی بر روی فلز به طور برجسته انجام می‌شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرورفته است که در این صورت می‌بایست قسمت‌های متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بماند و خودشان را نشان بدهند. گاهی نیز استادکار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلمزنی بپردازد. که در این صورت بعد از اتمام قلمزنی یک روی محصول، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می‌دهد و عمل قلمزنی را به انجام می‌رساند. بدیهی است که در شرایطی که فرضاً قلمزنی بر روی شیء هموار (نظیر سینی، بشقاب، کاسه و …) مورد نظر باشد، این کار به سهولت امکان‌پذیر بوده و صنعتگر مشکلی نخواهد داشت. ولی چنانچه شیئی که قلمزنی بر روی آن انجام می‌شود، دارای حالت کروی یا بسته باشد (نظیر تنگ‌های دهان تنگ، گلدان و …)، صنعتگران معمولاً قسمتی را که باید برجسته نمایانده شود، به طور مجزا ساخته و آن را به گونه‌ای کاملاً ظریف روی کار لحیم می‌کنند. قسمتی که به طور افزوده بر روی محصول قرار می‌گیرد، برای آن که از زیبایی فراورده نکاهد، معمولاً با نقوش فرورفته‌ای که لبه‌ی آن را با سطح محصول پیوند می‌دهد، محاط می‌شود. گاهی نیز هنرمند قلمزن برحسب ضرورت بنا به ذوق و سلیقه‌ی خود به مشبک‌کاری، ترصیع و طلاکوبی محصول می‌پردازد.
نقوشی که امروزه مورد استفاده‌ی قلمزنان قرار می‌گیرد،بسیار متنوع بوده و متداولترین آنها عبارتند از: مشبک (که خود نوعی از قلمزنی می‌باشد)، اسلیمی، ختایی، گل و بوته‌ی شاه عباسی، مسجد شیخ لطف‌اله منبت، اشکال حیوانی، شکار و … که در واقع این طرحها از نگاره‌های عامیانه یا سنتی الهام و مایه گرفته است.
در مرحله‌ی قلمزنی از وسایلی استفاده می‌شود که عمدتاً عبارتند از:
انواع قلم‌ها (که گاه تعدادشان به 140 یا بیشتر نیز می‌رسد)
پرگار (در اندازه‌های مختلف)
چکش
متر
قیچی
دستگاه ذوب قیر
پس از اتمام کلیه‌ی عملیات قلمزنی قیر را به وسیله‌ی حرارت از محصول جدا کرده و باقیمانده‌ی آن بر بدنه‌ی ظرف را نیز توسط نفت پاک می‌کنند. سپس ظرف جهت هموار کردن یا صاف کاری و در صورتی که قطعات جداگانه‌یی داشته باشد، به منظور سوار کردن قطعات و لحیم‌کاری، به کارگاه صنعتگر سازنده برده می‌شود. البته لحیم‌کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت می‌گیرد تا قسمت لحیم شده همرنگ زمینه‌ی ظرف باشد و صافکاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرار داده شده (جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلمزنی تاب برداشته، فرورفتگی و برآمدگی پیدا کرده) انجام می‌پذیرد. پس از صافکاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت شدن به کارگاه پرداخت‌کاری برده می‌شود و به وسیله‌ی فرچه با صابون تمیز و پرداخت می‌گردد. ذکر این نکته ضروری است که تا حدود 30 سال قبل، کار پرداخت تماماً با دست صورت می‌گرفته است ولی در حال حاضر به وسیله‌ی دستگاه فرچه نیز صورت می‌پذیرد.