پایان نامه اثرات مخاطرات ژئومورفولوژی در توسعه شهری (مطالعه موردی حوضه بجنورد)

چکیده :

رساله حاضر که تحت عنوان اثرات مخاطرات ژئومورفولوژی در توسعه شهری (مطالعه موردی : حوضه بجنورد) به اتمام رسیده است، براساس تحلیل منابع موجود ، بازدیدهای مکرر از منطقه و برخی از نتایج آزمایشگاهی صورت گرفته و در هشت فصل به شرح زیر تنظیم شده است :

در فصل اول ، کلیات طرح شامل چگونگی انتخاب موضوع تحقیق در منطقه بجنورد ، بیان مسئله و ضرورت تحقیق با پرسشهای آغازینی که در حوضه بجنورد قابل طرح بوده ، جهت رسیدن به اهداف مورد نظر مطالعات مشابه یا نزدیک به موضوع مورد نظر که قبلاً انجام گرفته ابزارها ، مواد و داده های موجود و قابل دسترس ؛ نقشه ها (زمین شناسی - توپوگرافی) در مقیاس های مختلف ؛ تصاویر ماهواره ای از دوره های متفاوت ، عکس های هوایی از دوره های مختلف مطرح شده است . در فصل دوم این پژوهش به زمین شناسی و مورفوتکتونیک منطقه مورد مطالعه پرداخته شده است . از آنجائیکه این واحد از فلات ایران در شمال شرق ، به صورت یک واحد مستقل شکل گرفته است ، تحول ساختمانی و چینه شناسی آن طی دوره های زمین شناسی بررسی و تشریح گردیده ؛ در ادامه مطالبی پیرامون فعالیت تکتونیکی در کپه داغ و قابلیت های لرزه خیزی منطقه و گسلهای موجود در حوضه مورد مطالعه قرار گرفته است .

در فصل سوم داده های اقلیمی و تأثیر آن در مورفولوژی منطقه مورد مطالعه ، با استفاده از داده ها آماری ایستگاههای مجاور ، تعیین نوع اقلیم با استفاده از روش آمبرژه و دومارتن انجام گردیده ، تبخیر و تعرق ، رگبارهای کوتاه مدت (شدت - مدت) و تأثیر آن در مخاطرات ژئومورفولوژیکی (مثلاً سیل) مورد بحث شده است در بخش آخر این فصل پالئوکلیما و تأثیر آن در شکل گیری پوشش سطحی زمین، لس ها و برخی از اشکال مورفولوژیکی بررسی شده است . 

در فصل چهارم به منظور برآورد مخاطرات  ژئومورفولوژیکی آبراهه ها  ،که در توسعه شهری این حوضه مؤثرین عامل محسوب می شوند. ویژگیهای آبراهه ای از نظر سیل خیزی ، مورفومتری ، شیب عمومی  ، ارتفاع ، فرسایش رسوب ، شیب و پروفیل مورد بررسی بوده است ، منطقه به زیر حوضه های هیدرولوژیک و مناطق غیر هیدرولوژیک (حوضه های شهری)،  تقسیم شده است آبراهه های مخاطره آمیز(سیل خیزی) آنها در توسعه شهری بجنورد جداگانه بررسی گردیده است.

در فصل پنجم خصوصیات سنگ شناسی و رسوبی منطقه مورد مطالعه از نظر ژئومورفولوژی به عنوان دیگر عامل مهم مخاطرات ژئومورفولوژیکی و اثرات آنها در توسعه شهری ،مورد بررسی گرفته است ؛ ضمن تشریح واحدهای سنگی رسوبی و واحدهای رسوبی غیر سنگی اثرات آنها را در پایداری و ناپایداری جهت توسعه شهری ، خواص هر یک از سازندها در توسعه آبهای زیر زمینی ، مخاطرات مکانیکی خاک و قابلیت روان گرایی خاکهای جوان و رسوبات آبرفتی دوران چهارم در حوضه مورد بررسی و تحلیل واقع شده است .

در فصل ششم ،به قابلیت های مورفوتکتونیکی و مخاطره شناسی شهر بجنورد پرداخته است . ضمن تشریح تکامل تکتونکی ایران ، تحولات ساختاری و ساختمانی کپه داغ و ویژگیهای هندسی  چین ها در پیرامون حوضه و سر انجام به حوضه مورد مطالعه توجه شده است ، گسلها و انواع آن در حوضه مورد بررسی؛و با توجه به تأثیر تکتونیک در شکل زایی حوضه و شهر  ، نتایجی بدست آمده است زلزله های احتمالی در دوره بازگشتها و ضرایب آن محاسبه ، پتانسیل لرزه زایی برخی گسلهای فعال پیرامون حوضه تعیین گردید .

در فصل هفتم ، پیش بینی روند توسعه شهری و تأثیر آن برفرایندها ، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است . در این فصل ضمن توجه به توسعه شهری ازادوار گذشته ، رشد جمعیت (به عنوان عامل مهم انسانی توسعه شهری بجنورد) ، در طی دوره آماری 1385 – 1335 مورد مطالعه ، نرخ رشد ، زاد  ولد و مرگ و میر و تأثیر آن در افزایش و کاهش جمعیت ، برآورد و پیش بینی جمعیت تا افق 1485 (یکصد سال) و نیازهای اساسی ؛آب (مصرف سرانه روزانه و سالانه) فضای مورد نیاز ، جهت توسعه شهری در طی یکصد سال آینده از مواردی است که در این فصل به آن پرداخته شده است .

در فصل هشتم این رساله ،با اثبات فرضیه ها و پاسخ به سئوالات پژوهش نتایج بدست آمده و پیشنهادات با توجه به نتایج حاصله ارائه شده  است .

پیشگفتار:

از آنجائیکه شهر نشینی و توسعه شهری، یکی از عمده ترین تحولات زمانهای قدیمی وعصر جدید ، در عصر حاضر است و استان خراسان شمالی یکی از استانهای جدا شده از استان خراسان بزرگ در شمال شرق کشور ،کوهستانی بودن و واقع شدن در مرکز این استان، در دشت تکتونیکی ، سیلابی ،در طی سالهای گذشته مخاطرات ژئومورفولوژیکی بسیاری این استان ، خصوصاً شهر بجنورد را به دفعات متعدد دچار خسارت کرده است .  وقوع حوادث ناگوار زیادی از جمله سیل ،زمین لغزه ، زمین لرزه ، خشکسالی ،ریزش سنگ و فرونشینی ژئومورفولوژیکی ، طوفان و پیشروی بیابان ، آن را تهدید کرده و می کند . به منظور شناخت و شناسایی مخاطرات فوق در حوضه بجنورد که اثرات شگرفی در توسعه شهری و محیط انسانی داشته و آن را تهدید می کند ، اقدام به انتخاب موضوع گردید ، تا بتوان از این طریق در راستای خدمت به بخشی از کشور اقدامی شده باشد . با توجه به نوپا بودن استان و کافی نبودن بسیاری از اطلاعات و داده های محیطی و آزمایشگاهی جهت مطالعه ،کوشش شده است، از مدارک موجود ،تحلیل های دقیق و علمی همزمان یا بازدیدهای مکرر از حوضه انجام گیرد . که حاصل آن به صورت مجموعه حاضر ارائه می گردد این مجموعه شامل هشت فصل مختلف است و در تقسیم بندی فصلهای این پژوهش کوشش به عمل آمده ، ضمن طرح و تحلیل موضوع هر فصل ، رابطه منطقی بین فصلهای مختلف ایجاد شود که در نهایت به نتیجه گیری کلی انجامیده است .

این پژوهش  با 118 جدول ، 14 نمودار و 175 شکل ( تصویر ، نقشه و تصاویر ماهواره‌ای ) که توسط نگارنده تهیه و تنظیم شده است ارائه گردیده است

امید است این مجموعه پژوهشی، در رابطه با شناخت مخاطرات محیطی موجود در این حوضه و مناطق پر مخاطره از استان ، توسعه شهری پایدار را در این حوضه داشته باشیم وبتواند بخشی از نیازهای برنامه ریزان و  مدیران محیط طبیعی را فراهم نماید .  مید است ظمن استفاده  چنانچه نواقصی درکار دیده شد اینجانب یادآور شده  تا رفع گردد .

فصل اول :

    کلیات و روش پژوهش

کلیات طرح تحقیق

محدوده مورد مطالعه

فرضیه های تحقیق

اهداف تحقیق

پیشینه تحقیق

روش تحقیق

داده های مورد استفاده ، ابزار و مواد تحقیق

روش پژوهش و تلفیق داده ها 

1- کلیات طرح تحقیق

1-1چگونگی انتخاب موضوع تحقیق

شهر نشینی و توسعه شهری یکی از تحولات عمده عصر جدید ، حتی تاریخ بشر است . این تحول با رشد جمعیت در همه کشورها همراه بوده است . این رشد در طی دو قرون اخیر در کشورهای توسعه یافته که در روند روبه بالایی برخوردار است . زندگی انسان در محیط طبیعی که تحت تاثیر عوامل زمین ساخت و عوامل بیرونی شکل گرفته است . یافتن مکان مناسب جهت سکونت انسان که از حداقل خطرات محیطی برخوردار باشد یکی از آرزوهای دیرین انسانهاست . زیرا زیستن در محیطی آرام و بدور از مخاطره همیشه آرزوی اوست . خراسان شمالی و واقع شده آن در زمان ساختاری کپه داغ و بینالود در شمال شرق ایران شهر بجنورد به عنوان یکی از شهرهای در حال توسعه در طی دهه های آینده و افزایش جمعیت این استان ، خصوصاً  بجنورد به عنوان مرکز این استان از رشد بیشتر برخوردار خواهد بود . واقع شدن این شهر در چاله تکتونیکی و آبرفتی بجنورد که در طی سیصد سال گذشته و از اوائل شکل گیری آن به لحاظ وجود زیر ساخت های چون اقلیم مناسب ، آب فراوان ، چشمه های جوشان ، مراتع وسیع و سرسبز ، هموار بودن و واقع شدن در مسیر گذر شرق – غرب استانهای شمالی و مشهد مورد توجه خاص بوده است . اما با وجود امکانات مناسب متاسفانه درارای مخاطرات محیطی فراوان نیز می باشد . قرار گرفتن در نزدیکی شکستگی های زمین ( گسل ها ) و آبراهه های منتهی به شهر و دشت فرو نشین آبرفتی بجنورد هر از چند گاه و حتی در طی سالهای قبل چندین بار این شهر مورد سیل گرفتگی و تجدید سیل در حاشیه و مرکز شهر بوده است . نیاز به فضا در طی دهه های آینده ، تخریب باغات و زمینهای کشاورزی حتی در بعضی از مواقع مسیر آبراهه ها نیز از ساخت و سازها دور نمانده است .

لذا شناخت و مخاطرات عمده تمدید کننده توسعه شهر ، مکانیابی جهت توسعه یکصد سال آینده که:

 اولاً ، آثار تخریب و نابودی زمین های مناسب جهت تولید کاهش یابد .

دوماً : مکان جهت توسعه از حداقل مخاطرات برخوردار باشد  .

سوماً : آثار زیست محیطی کمتر و توسعه پایدار شهری را به دنبال داشته باشد از علل انتخاب حوضه بجنورد مطالعه و پژوهش در این رابطه می باشد .

1-2 معرفی محدوده مورد مطالعه

این حوزه با مختصات (37.35.25-37.14.32) شمالی (57.30.23-57.02.51) قی در مرکز استان خراسان شمالی درشمال غرب خراسان بزرگ و از نظر بعد فاصله، 240 کیلومتری غرب مشهد و 160 کیلومتری جنگل گلستان واقع شده است. مساحت حوضه34 892 کیلومتر مربع و محیط آن 74/180کیلومتر می باشد.(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح نقشه‌های روقومی 1:25000  از نظر ورفولوژی حوضه ای کوهستانی در ارتفاعات جنوبی کپه داغ قرار دارد، حداکثر و حداقل ارتفاع حوضه به ترتیب 3010 در 109 متر است. جمعیتی حدود 180 هزار  نفر در سال 1385 در قالب یک منطقه شهری که مرکز استان خراسان شمالی است ( مرکز بهداشت اورژانس آمار اجتماعی روستاهای حوزه ی نفوذ بدراندلو و چناران 1383)، در این حوضه سکونت دارند. جاده مهم ارتباطی گرگان – مشهد از میان این حوضه می گذرد. (شکل1-1)