پایان نامه بررسی فقهی و حقوقی اشتباه در موضوع عقد

فهرست و منابع پایان نامه بررسی فقهی و حقوقی اشتباه در موضوع عقد

فهرست:

چکیده

مقدمه ..............................................................................................................................  1

 

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف و تقسیم بندی اشتباه .....................................................................................  6

1-1-1- تعریف اشتباه و تفاوت آن با واژه های مشابه.......................................................... 6

1-1-1-1- تعریف اشتباه.................................................................................................... 6

1-1-1-1-1- تعریف اشتباه در لغت................................................................................... 6

1-1-1-1-2- تعریف اشتباه در اصطلاح حقوقدانان.............................................................. 6

1-1-1-2- تفاوت اشتباه با مفاهیم مشابه.............................................................................. 7

1-1-1-2-1- تفاوت اشتباه با خطا...................................................................................... 7    1-1-1-2-2- تفاوت اشتباه با جهل..................................................................................................................... 7

1-1-1-2-3- تفاوت اشتباه با سهو...................................................................................... 8

1-1-2- تقسیم بندی اشتباه................................................................................................. 8

1-1-2-1- تقسیم بندی اشتباه به اعتبار متعلق آن.................................................................. 8

1-1-2-1-1- اشتباه موضوعی ........................................................................................... 8

1-1-2-1-2- اشتباه حکمی(حقوقی)................................................................................... 9

1-1-2-2- تقسیم بندی اشتباه به اعتبار کیفیت تحقق آن در ذهن........................................... 10

1-1-2-2-1- شبهه مصداقی.............................................................................................. 10   1-1-2-2-2- شبهه مفهومی ........................................................................................................................... 11

1-1-2-3- تقسیم بندی اشتباه به اعتبار میزان تأثیر آن در عمل حقوقی................................... 11

1-1-2-3-1- اشتباه مانع................................................................................................... 11

1-1-2-3-2- اشتباه معیوب کننده رضا............................................................................... 13

1-1-2-3-2- اشتباه بی اثر................................................................................................ 13

1-2- کیفیت تأثیر اشتباه در موضوع با اراده......................................................................... 14

1-2-1- تحلیل عناصر اراده............................................................................................... 14

1-2-1-1- مرحله تصور یا ادراک...................................................................................... 14

1-2-1-2- تدبر............................................................................................................... 15

1-2-1-3- میل نفس........................................................................................................ 15

قصد.............................................................................................................. 15

1-2-1-5- قصد و رضا.................................................................................................... 16

1-2-1-6- کدامیک از مراحل اراده تحت اصابت اشتباه قرار می گیرد؟.................................. 18

1-2-2- بررسی اراده باطنی و ظاهری................................................................................ 19

1-2-2-1- اراده باطنی و ظاهری در فقه امامیه.................................................................... 19

1-2-2-1-1- دلایل طرفداران اراده باطنی........................................................................... 20

1-2-2-2 اراده باطنی و ظاهری در قانون مدنی................................................................... 21

1-2-2-2-1- بررسی اشتباه در اراده ظاهری....................................................................... 22

1-2-2-2-1-1- اشتباه در بیان اراده................................................................................... 23

1-2-2-2-1-2- اشتباه در انتقال اراده ................................................................................ 23

1-3- مبنای اشتباه در موضوع مورد معامله........................................................................... 24

1-3-1- اشتباه ناشی از توهم خود شخص.......................................................................... 24

1-3-2- اشتباه ناشی از تدلیس غیر..................................................................................... 24

1-3-2-1- مفهوم اشتباه ناشی از تدلیس در موضوع قرارداد.................................................. 24

1-3-2-2- ارکان اشتباه ناشی از تدلیس در موضوع.............................................................. 25

1-3-2-2-1- انجام عملیات (عنصر مادی)......................................................................... 25

1-3-2-2-2- قصد فریب (عنصر معنوی)........................................................................... 27

1-4- تعریف موضوع مورد معامله اقسام و شرایط آن.......................................................... 27

1-4-1- تعریف موضوع مورد معامله.................................................................................. 27

1-4-1-1- موضوع مورد معامله در فقه............................................................................... 28

1-4-1-2- موضوع مورد معامله در حقوق ایران.................................................................. 30

1-4-1-3- نظریات مختلف در رابطه با موضوع مورد معامله................................................. 31

1-4-1-3-1- نظریۀ قصد مشترک متعاملین......................................................................... 31

1-4-1-3-2- نظریۀ عرفی بودن........................................................................................ 32

1-4-1-3-3- نظریۀ مختلط............................................................................................... 32

1-4-1-3-4- نظریۀ هویت موضوع.................................................................................... 32

1-4-2- اقسام و شرایط موضوع مورد معامله...................................................................... 34

1-4-2-1- اقسام موضوع مورد معامله................................................................................ 34

1-4-2-1-1- تقسیم مورد معامله از حیث ماهیت................................................................ 34

1-4-2-1-1-1- مورد معامله ممکن است عین باشد............................................................ 34

1-4-2-1-1-2- عمل مورد معامله..................................................................................... 35

1-4-2-1-1-3- تحقق تعهد یا سقوط تعهد........................................................................ 35

1-4-2-1-2- تقسیم مورد معامله از جهت وضعیت منطقی (کلی و جزئی بودن).................... 35

1-4-2-1-3- تقسیم مورد معامله از حیث خصوصیات نوعی و شخصی(مثلی یا قیمی بودن)... 35

1-4-2-2- شرایط موضوع مورد معامله............................................................................... 36

1-5- تاریخچه اشتباه در معاملات...................................................................................... 38

1-5-1- اشتباه در معاملات در حقوق رم ........................................................................... 38

1-5-1-1- دیدگاه مشائیون................................................................................................ 39

1-5-1-2- دیدگاه رواقیون................................................................................................ 40

1-5-2- اشتباه در معاملات در حقوق فرانسه...................................................................... 40

1-5-3- اشتباه در معاملات در فقه امامیه............................................................................. 42

1-5-4- اشتباه در معاملات در قانون مدنی ایران.................................................................. 43

 

فصل دوم: قلمرو اشتباه در موضوع قرارداد

2-1- اشتباه در موضوع..................................................................................................... 46

2-1-1- نظریۀ نوعی......................................................................................................... 47

نقد نظریۀ......................................................................................................................... 48

2-1-2- نظریۀ شخصی..................................................................................................... 48

نقد نظریۀ......................................................................................................................... 51

2-1-2- بررسی نظریه شخصی محض................................................................................ 51

2-1-2-1- تعارض نظریۀ شخصی با اصل ثبوت در قراردادها.............................................. 51

2-1-2-2- تعارض نظریۀ شخصی با شرایط اساسی صحت قرارداد...................................... 52

2-1-2-3- تعارض نظریۀ شخصی با اصل تنجیز در قراردادها.............................................. 53

2-1-3- نظریۀ مختلط....................................................................................................... 54

نقد نظریۀ......................................................................................................................... 55

2-1-3-1- حقوق اسلام.................................................................................................... 55

2-1-3-1-1- اشتباه در اوصاف جوهری موضوع................................................................. 55

2-1-3-1-1-1- فقه امامیه................................................................................................ 55

2-1-3-1-1-2- فقه اهل سنت.......................................................................................... 57

2-1-3-1-2- اشتباه در هویت موضوع............................................................................... 57

2-1-3-2- حقوق ایران..................................................................................................... 58

2-1-3-3- حقوق فرانسه.................................................................................................. 59

2-2- اشتباه در وصف موضوع........................................................................................... 61

2-2-1- اشتباه در وصف کیفی موضوع............................................................................... 61

2-2-1-1- اشتباه در وصف مذکور موضوع......................................................................... 61

2-2-1-2- اشتباه در وصف ضمنی موضوع(غیر مذکور)....................................................... 63

2-2-1-2-1- اشتباه در وصف ضمنی عرفی....................................................................... 64

2-2-1-2-1-1- اشتباه در وصف ضمنی سلامت موضوع..................................................... 64

2-2-1-2-1-2- اشتباه در وصف ضمنی تساوی ارزش دو موضوع....................................... 66

2-2-1-2-2- اشتباه در وصف ضمنی طرفینی..................................................................... 66

2-2-2- اشتباه در وصف کمّی موضوع............................................................................... 67

2-3- شرایط تأثیر اشتباه در موضوع قرارداد........................................................................ 69

2-3-1- اشتباه در علت عمده عقد یا اشتباه اساسی............................................................... 69

2-3-2- اشتباه در قلمرو تراضی باشد................................................................................. 72

2-4- نظریۀ اشتباه مشترک................................................................................................. 75

2-4-1- دلایل پیروان نظریۀ اشتباه مشترک.......................................................................... 75

2-4-1-1- نظریۀ اشتباه مشترک پشتوانه اصل ثبوت در قراردادهاست.................................... 75

2-4-1-2- نظریۀ اشتباه مشترک با عدالت همراه است.......................................................... 76

2-4-2- دلایل مخالفان نظریۀ اشتباه مشترک........................................................................ 76

2-4-2-1- نظریۀ اشتباه مشترک با منطق سازگارنیست.......................................................... 76

2-4-2-2- نظریۀ اشتباه مشترک با عدالت همراه نیست........................................................ 76

2-4-2-3- نظریۀ اشتباه فردی تعارضی با اصل ثبوت در قراردادها ندارد............................... 76

 

فصل سوم: اشتباه های موجب خیار فسخ

3-1- اشتباه های موجب خیار فسخ.................................................................................... 79

3-1-1- مبنای اشتباههای موجب خیار فسخ........................................................................ 80

3-1-2- توجیه خیار فسخ بر مبنای نظریۀ اشتباه................................................................... 80

3-2- اشتباه در اوصاف عرفی(فرعی)................................................................................. 83

 

فصل چهارم: اثرحقوقی اشتباه در موضوع قرارداد

4-1- اثر حقوقی اشتباه در موضوع..................................................................................... 88

4-1-1- اثر حقوقی اشتباه در اوصاف جوهری موضوع در حقوق اسلام و ایران...................... 88

4-1-1-1- اثر حقوقی اشتباه در اوصاف جوهری در کل قرارداد........................................... 88

4-1-1-1-1- نظر عدم نفوذ.............................................................................................. 88

4-1-1-1-1-1- طرح نظر عدم نفوذ.................................................................................. 88

4-1-1-1-1-2- بررسی نظر عدم نفوذ............................................................................... 91

4-1-1-1-2- نظر بطلان................................................................................................... 94

4-1-1-1-2-1- حقوق اسلام............................................................................................ 94

4-1-1-1-2-1-1- فقه امامیه............................................................................................ 94

4-1-1-1-2-2- دوم حقوق ایران...................................................................................... 95

4-1-1-2- اثر حقوقی اشتباه در اوصاف جوهری در بعض قرارداد....................................... 97

4-1-1-2-1- مقدار موضوع قرارداد کمتر از میزان مقرر است............................................... 97

4-1-1-2-1-1- اجزای موضوع قرارداد از نظر ارزش مساوی هستند.................................... 97

4-1-1-2-1-1-1- دلیل عرفی(بر بطلان بعض).................................................................. 98

4-1-1-2-1-1-2- دلیل اداره عقود از جانب شارع (بر بطلان بعض).................................... 99

4-1-1-2-1-2- اجزای موضوع قرارداد از نظر ارزش متفاوت هستند................................... 100

4-1-1-2-2- مقدار موضوع قرارداد بیش تر از میزان مقرر است.......................................... 101

4-1-1-2-2-1- اجزای موضوع قرارداد از نظر ارزش مساوی هستند................................... 101

4-1-1-2-2-2- اجزای موضوع قرارداد از نظر ارزش متفاوت هستند................................... 102

4-2- اثر حقوقی اشتباه در هویت موضوع.......................................................................... 102

4-2-1- حقوق اسلام....................................................................................................... 102

4-2-2- حقوق ایران........................................................................................................ 103

4-2-3- حقوق فرانسه .................................................................................................... 104

4-3- نتیجه..................................................................................................................... 105

 

منابع و مآخذ

فارسی ........................................................................................................................... 107

عربی ............................................................................................................................  109

 

.

منبع:

فارسی

آل شیخ ، محمد ، اشتباه در خود موضوع معامله ، قسمت اول ودوم ، ماهنامه دادرسی شماره 25 ، سال پنجم ، 1380.

امامی ، سید حسن ، حقوق مدنی ، ج 1و2 ، چاپ نوزدهم ،کتابفروشی اسلامیه ، تهران ، 1351 ه.ق.

امیری قائم مقامی ، عبدالمجید ،حقوق تعهدات ،ج 2 ،چاپ دوم ،مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران ،1356 ه.ش .

بجنوردی ، سید محمد ، مجموعه مقالات فقهی و حقوقی و فلسفی و اجتماعی ، چاپ اول ، انتشارات عروج ، تهران ، 1380 ه. ش.

جعفری لنگرودی ،محمد جعفر ، ترمینو لوژی حقوق ، چاپ نهم، گنج دانش ،تهران ، 1377ه.ش.

: دایره المعارف حقوق مدنی و تجارت (حقوق تعهدات ، عقود ، ایقاعات) ، ج 1، چاپ اول ، گنج دانش ، تهران ،1377ه.ش.

خسروی ، غلامرضا ، مفردات قرآن ، ج 1 ، انتشارات مرتضویه ،قم ، بی تا .

دهخدا ،علی اکبر ، لغت نامۀ دهخدا ، ج 6و7 ، انتشارات  دانشگاه تهران ، سال 1355، ه.ش.

ذهنی تهرانی، سید جواد ، المباحث الفقهیه در شرح  روضه البهیه ، کتاب متاجر ، ج 9و10 ، انتشارات کتابفروشی وجدانی ، 1404 ه.ق.

شایگان ، سید علی ، حقوق مدنی ، ج 1 ،چاپ دوم ، انتشارات طه ، قزوین ،1375 ه.ش.

شهیدی ،مهدی ،حقوق مدنی ، تشکیل قراردادها و تعهدات ، ج 1و2 ، چاپ دوم ،انتشارات مجد ،  تهران ، 1382ه.ش.

شیروانی ، علی ، لمعۀ دمشقیه ،ج1، چاپ بیستم ، انتشارات دارالفکر ،بی جا ، 1382 ه. ش.

صفایی ، حسین ، دورۀ مقدماتی حقوق مدنی و تعهدات وقرارداد ها ، ج 2، مؤسسۀ عالی حسابداری ،تهران ، 1351 ه.ش.

: مقالاتی دربارۀ حقوق مدنی و حقوق تطبیقی ، چاپ اول ،نشرالمیزان ، تهران ، 1375 ه.ش.

عدل، مصطفی (منصور السلطنه ) ، حقوق مدنی ، بحرالعلوم ، قزوین ،1373 ه.ش .

عمید ، حسن ، فرهنگ فارسی عمید ، ج1 ، چاپ هیجدهم ، مؤسسه انتشارات امیرکبیر تهران ، 1379ه.ش.

قریشی ، سید علی اکبر ، قاموس قرآن ،ج2و3 ، دارالکتب الاسلامیه ، تهران ، بی تا .

کاتوزیان ، ناصر ،دوره حقوق مدنی ، عقودمعین ، تهران شرکت سهامی انتشار با همکاری نشر برنا ، تهران ، 1376 ه.ش .

: دوره مقدماتی حقوق مدنی ،ج1و2 ، شرکت سهامی انتشاربا همکاری نشربرنا ، تهران ، 1377 ه.ش .

: قواعد عمومی قراردادها ، ج 1تا 5 ، شرکت سهامی انتشار با همکاری نشر برنا ، تهران ، 1374 ه.ش.

کیهانی ،منصور ،تعهدات در حقوق رم ، ج1، چاپ تابان ،تهران ،1342 ه.ش.

گرجی ، ابوالقاسم ،حقوق جزای عمومی اسلام، مقاله ،نشریۀ شماره 6 ، مؤسسه مطالعات حقوق اسلامی و تطبیقی.

موسوی ،محمد صادق ، مبانی نظری جهل و اشتباه وآثار آن بر اعمال حقوقی ، چاپ اول ، انتشارات امیر کبیر ، 1382، ه.ش.

مینا ، محبوبه ،اشتباه در موضوع قرارداد ، پایان نامه کارشناسی ارشد ،تهران ، مدرسۀ عالی شهید مطهری ، 1370 ، ه.ش.

نفیسی ، علی اکبر ، فرهنگ فارسی نفیسی ، تهران ، 1318

نوین ، پرویز ، حقوق مدنی (6)، عقود معین (1) ، چاپ دوم کتابخانۀ گنج دانش ، 1382 ه.ش .

منابع عربی

آخوند خراسانی ، ملا محمد کاظم ، کتاب المکاسب (حاشیه بر مکاسب ) ، مصحّ سید مهدی شمس الدین ، چاپ وزارت ارشاد اسلامی ، 1406 ه.ق .

آملی ، محمد تقی ، المکاسب و بیع ، تقریرات مرحوم میرزای نائینی ، ج1، قم ، بی تا .

ابوستیت ، حشمت ، نظریه التزام فی القانون المدنی الجدید ، عبد وهبه ،مصر ، بی تا .

انصاری ، شیخ مرتضی ، المکاسب ، با تحقیق و تعلیق سید محمد کلانتر ،چاپ  اول ،نشر مرتضی ،نجف اشرف ، 1396 ه.ق.

بجنوردی ، میرزا حسن ، قواعد الفقهیه ، ج 2و3 ،چاپ دوم ،مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان ، قم ، 1413 ه.ق.

بحرانی ، شیخ یوسف بن احمد ، حدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره ، ج5، مؤسسه نشر الاسلامی ، قم ،1363 ه.ش .

بهجت بدوی ، دکتر حامی ، نظریه الالتزام ، دارلکتب ،مصر ، 1936 م.

جوهری ، اسماعیل بن جماد ، الصحاح فی اللغه ، دارالکتب دارالعربی  ، مصر ، بی تا.

حکیم ،سید محسن طباطبایی ، نهج الفقاهه ، علمیه نجف ، 1371ه.ش.

حکیم ، عبدالمجید ، الوسیط فی نظریه العقد ، الاهلیه ،بغداد، 1967 م .

حلی ، ابو جعفر حسن بن یوسف بن علی  معروف به علامه حلی ، تذکره الفقهاء ، ج 1 ، چاپ سنگی ، بی جا ، بی تا .

: تحریرالاحکام ، چاپ سنگی ، بی جا ، 1314 ، ه.ق

: قواعد الاحکام مبحث شروط در فرع ، در مجموعه ینابیع الفقهیه ( سید علی اصغر مروارید )، ج4 ، فقه الشیعه الدار الاسلامیه ، بیروت ، 1410 ه.ق.

رشتی ،حاج میرزا حبیب اله ،اجاره ، چاپ سنگی ، بی جا ، بی تا .

رعینی ، ابی عبدالله محمد بن عبدالرحمن معروف به حطاب ، المواهب الجلیل ، شرح مختصر خلیل ، السعاده ، قاهره ، 1329 ه.ق .

زرقاء (فقیهان معاصر حنبلی ) ،احمد مصطفی ، المدخل الفقهی العام ، درالفکر ، بیروت ، بی تا .

سرخسی ، محمد بن احمد بن سهل ، المبسوط ،ج 3 ، دارالمعرفه ، بیروت ، 1398 ه. ق.

سنهوری ، عبدالرزاق ، مصادر الحق فی الفقه اسلامی ( دراسه مقارنه بالفقه العربی ) ،ج 2 ، دارلاحیاء التراث العربی ، بیروت لبنان 1954م .

: نظریه العقد ، دارالکتب ، مصر ، 1934 م .

: الوسیط فی شرح المدنی الجدید ،مصادر الالتزام ، ج 1 ، دارالنشر ، قاهره ،1985 م .

سوار ، محمد وحید الدین ، نظریه العامه للالتزام ، ج، 2، دارالکتب ،مصر ، 1396 ه.ق .

سیواسی ، محمد بن عبد الواحد ، فتح القدیر فی شرح الهدایه ، ج 5 ، بی جا ، بی تا .

شیخ  طوسی ، ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی ، المبسوط فی الفقه الامامیه ،ج2 چاپ دوم، انتشارات  المرتضویه الاحیاء الاثار الجعفریه ، بی جا ، 1378 ه.ق .

: خلاف ، ج2 ، مؤسسه نشر اسلامی ، طبعه الاولی ، بی جا ، 1416 ه.ق .

شهید ثانی ، زین الدین بن نورالدین ، الجبعی العاملی ، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ، ج3، دارالعالم الاسلامی ، بیروت ، 1388 ه.ق.

: مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام ، ج 1 ، چاپ سنگی ،بی جا ، 1283 ه.ق.

طباطبایی ، یزدی ، محمد کاظم ،حاشیه بر مکاسب ، ج 1 و2 ، چاپ سنگی ، دارالعلم ، قم  ، 1378 ه. ق.

: سؤال و جواب ،منشورات الاعلمی ،بیروت ، 1409 ه.ق

طریحی ، شیخ فخرالدین ،مجمع البحرین ، ج 1 ، مکتب المرتضویه ، تهران 1364.

عاملی ، محمد بن جمال  الدین مکی معروف به شهید اول، اللمعه الدمشقیه ، دارالناصر ،قم ، 1409 ه. ق.

عاملی ، سید محمد جواد ،مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه،ج4،آل البیت،بیروت 1337ه.ق.

کاسانی ، ابوبکرمعروف به سلطان العلماء ، البدایع الصنائع فی ترتیب الشرایع ، ج5 دارالکتب العربی ، مصر ، 1974 م .

کاشف الغطاء ، سید جعفر ،تحریرالمجله ، ج 1و2 ، مکتبه النجاح (تهران) و مکتبه فیروز آبادی (قم ) ، بی تا

محقق ثانی یا کرکی ، شیخ ابوالحسن علی بن الحسین بن عبدالعالی، جامع المقاصد فی شرح القواعد ، چاپ سنگی ، آل البیت الاحیاء التراث العربی ، بی تا .

محقق حلی ، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن  معروف به محقق حلی ،  شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ،چاپ دوم ، استقلال تهران ،1409 ه. ق.

موسوی  خمینی ، روح الله ، البیع ، تقریر محمد حسن قدیری ، ج 5 ،چاپ اول ،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، بی جا ، 1376.

: البیع ،ج2، چاپ سوم ، اسماعیلیان ، قم ، 1368 ه. ش.

موسوی خویی ، سید ابوالقاسم ، مصباح الفقاهه فی المعاملات ،ج 3و5و7، انتشارات دارالهادی، بی جا ، 1412 ه.ق.

نائینی ، میرزا حسین ، منیه الطالب ، نوشتۀ شیخ موسی خوانساری شرح بر مکاسب ، ج 1و2 چاپ سنگی ، چاپخانه حیدری ، 1373 ه.ق.

نجفی؛ محمد حسن معروف به صاحب جواهر ،جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج 3و5و14و22و23 ، چاپ ششم ، دارالحیاء التراث العربی ، بیروت ، 1981 م .

نقیب ، دکتر عاطف ، نظریه العقد ، عویرات ، بیروت ، 1988.

.