پایان نامه بررسی نسخ چاپ سنگی حفاظت و مرمت یک نسخه قرآن طوماری موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی

چکیده:

این پروژه مشتمل بر  چهار فصل است.  درفصل اول این پروژه به مباحثی چون تاریخچه چاپ سنگی ، ظهور کاغذ ماشینی، ضرورت حضور چاپ در ایران و معرفی نمونه های چاپ سنگی و نسخ طوماری اشاره شده است. فصل دوم  به بررسی و شناسایی انواع کاغذ و مواد مورد استفاده در ساخت آن چون انواع مرکب ها و جوهرها، انواع روش های ساخت و تولید، آهارها و چسب ها و شناسایی آن ها ، جلد و انواع آن ، و... اختصاص دارد. فصل سوم نیز به آسیب شناسی  وبررسی آسیبها و فصل چهارم به بیان  مراحل حفاظت و درمان  نسخه طوماری قرآن اختصاص دارد.                                   

دلایل و ضرورت ورود چاپ به ایران

کتاب در ایران از طریق خوشنویسی و نسخه نویسی تکثیر می شد و هم اینک در کتابخانه های کشور از این گونه کتابها زیاد است. در دوران قاجار بعد از بازگشت محصلان ایرانی از اروپا و گسترش افکار و نظریات جدید در زمینه های مختلف آموزشی، علمی و فرهنگی که حاصل تجارب آنها از تحصیل در غرب بود، ضرورت تاسیس مدارس جدید به شیوه غربی و آموزش جوانان از اقشار مختلف مورد توجه قرار گرفت. با تاسیس دارالفنون و دیگر مدارس، از آنجایی که اصیل ترین ابزار و مواد آموزشی در مدارس جدید کتاب بود، نیاز به تاسیس چاپخانه هایی در کشور برای چاپ و انتشار کتابهای درسی و سایر مکتوبات احساس شد. [1]

دوره کتاب خطی تقریبا با آمدن صنعت چاپ به ایران به سر می رسد. سابقه چاپخانه در ایران به عهد صفویه می رسد که این چاپخانه درجلفای اصفهان توسط خاچاطور گیساراتسی تاسیس شد (1636م) و اینک بعضی از آثار چاپی آن در موزه کلیسای وانک جلفا موجود است. اولین کتاب (زبور داوود) ایران در این چاپخانه به چاپ رسیده است که تاریخ آن به 200 سال بعد از اختراع گوتنبرگ می رسد. در سال 1227 ه.ق مقارن با سلطنت فتحعلی شاه قاجار، اولین چاپخانه سربی در تبریز ایجاد شد و اولین کتابی که در آن به چاپ رسید کتاب فتح نامه تالیف میرزا ابوالقاسم قائم مقام بود. تا قبل از تاسیس این چاپخانه کتب چاپی فارسی و عربی در هندوستان، مصر و شهرهای اروپایی انتشار می یافت و سپس وارد ایران می شد. نخستین چاپخانه سربی در تهران در سال 1239 ه.ق دایر گردید که از جمله آثاری که در آنجا به چاپ رسید می توان به کتاب محرق القلوب اشاره کرد. صنعت چاپ در زمان ناصرالدین شاه رواج بیشتری یافت و کتب متعددی در آن زمان به چاپ رسید. اولین کتاب چاپ سنگی ( قرآن مجید ) که در سال 1248ه.ق به چاپ رسید، نتیجه همین ترویج است.[2]

تاریخچه چاپ سنگی

در سال 1798م، آلویز سنیفلدر[3] یک ماشین ساده و کوچک دستی برای چاپ لیتوگرافی اختراع کرد. درسال 1808 م این اختراع برای تکثیر طرح های آلبرت دورر[4] آلمانی وارد بازار شد. این اختراع پس از 346 سال از اختراع چاپ توسط گونتبرگ (1452 م) به منصه ظهور رسید.[5]

چنانچه از مواخذ و منابع برمی آید، چاپ سنگی ده سال بعد از ورود چاپ سربی وارد ایران شد که در این باب عباس میرزای نایب السلطنه پیشقدم بود. وی در سال 1240 ه.ق میرزا جعفر تبریزی را به مسکو فرستاد تا صنعت چاپ سنگی را بیاموزد و وسایل و ابزار لازم را به تبریز آورد. پایتخت از تبریز پیروی کرد و میرزا صالح شیرازی را به همین منظور به سنت پترزبورگ روسیه فرستاد. اولین کتابی که میرزا اسدالله شیرازی در تبریز به چاپ رسانید، قرآن کریم (درسال1248 ه.ق) و کتاب بعدی زادالمعاد (درسال1251ه.ق) بود. در سال 1259 ه.ق اولین کتاب مصوری که با چاپ سنگی درآمد، کتابی با عنوان لیلی و مجنون مکتبی شیرازی بود که چهار تصویر داشت. درهمین سال کتاب معجم فی آثار کتاب العجم تالیف میرزا فضل الله الحسین با چاپ سنگی از چاپ گردید. پنج سال بعد به دستور محمد شاه قاجار، چاپخانه میرزا اسدالله از تبریز به تهران انتقال یافت و اولین کتابی که در آنجا به چاپ رسید، دیوان شعرعبدالوهاب نشاط  بود. متاسفانه هیچ نمونه چاپی از دستگاه چاپ سنگی که میرزاجعفر تبریزی به ایران آورد و در تبریز به کار انداخت، در دست نیست.

     در سال 1252ه.ق، چاپخانه دیگری به منظور چاپ اولین روزنامه فارسی زبان ایران در پایتخت تاسیس شد. این روزنامه توسط میرزا صالح شیرازی چاپ و"کاغذ اخبار" نامیده شد. پس از انتشار روزنامه میرزا صالح شیرازی در تهران، به واسطه نیاز به روزنامه های گوناگون و کتب علمی، ادبی و تاریخی، چاپخانه هایی در اصفهان، شیراز، ارومیه و شهرهای دیگر تاسیس گردید. پس از فوت میرزا صالح شیرازی، چاپخانه او و چندین چاپخانه دیگر درهم ادغام شدند و اولین چاپخانه دولتی زیر نظر منوچهرخان گرجی (معتمدالدوله) در تهران بنیان نهاده شد. کتب بسیاری توسط این چاپخانه به چاپ رسید که به کتابهای چاپ معتمدی معروف است.[6]پس از تاسیس چاپخانه های دولتی، چاپخانه های خصوصی نیز شروع به فعالیت کردند که در اینجا نام این چاپخانه ها بر اساس اولویت تاسیس ذکر می شود:                                                                  

چاپخانه چاپ سنگی استاد عبدالعلی در سال 1259 ه.ق به مدیریت استاد عبدالعلی در تهران تاسیس شد. از جمله کتابهایی که در این چاپخانه چاپ شده اند می توان کتاب معجم فی آثار ملوک العجم تالیف میرزا عبدالله بن افضل الله الحسینی و تاریخ پطر کبیر را نام برد.

چاپخانه چاپ سنگی استاد حاج عبدالمحمد در سال 1260 ه.ق به مدیریت استاد حاج عبدالمحمد در تهران تاسیس شد. این چاپخانه در ابتدا برای چاپ کتب و رسالات راه اندازی شد، اما بعدها محل چاپ روزنامه وقایع اتفاقیه گردید و از شماره 47 به بعد این روزنامه در آنجا چاپ شد. از جمله کتابهایی که در این چاپخانه چاپ شده اند می توان کتابهای حدیقه الشیعه، زینت المجالس، فصول خوارزمی، شاهنامه فردوسی و کشکول را نام برد. این چاپخانه تا سال 1275 فعال بود و پس از آن تعطیل شد.

چاپخانه چاپ سنگی استاد آقا میرباقر طهرانی در سال 1274 ه.ق به مدیریت استاد آقا میرباقر طهرانی در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود این چاپخانه، سفرنامه نخستین سفر ناصرالدین شاه به خراسان می باشد که به خط نستعلیق چاپ شده است.

چاپخانه چاپ سنگی استاد الله قلی خان درسال 1275 ه.ق به مدیریت استاد الله قلی خان در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود دراین چاپخانه، دیوان غزلیات و قصائد حافظ شیرازی  است.

چاپخانه چاپ سنگی استاد میرزا حبیب الله خان در سال1304- 1305 ه.ق به مدیریت استاد میرزا حبیب الله خان در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود این چاپخانه، کتاب گنج دانش است که درسال 1305 ه.ق به خط نستعلیق و درقطع وزیری به چاپ رسیده است.

چاپخانه چاپ سنگی استاد آقا میرزا عباس در سال1310ه.ق به مدیریت استاد آقا میرزا عباس در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود دراین چاپخانه، کتاب رسائل آخوند ملاصدرا از مولانا محمد صدرالدین شیرازی می باشد که به زبان عربی چاپ شده است.

چاپخانه چاپ سنگی استاد کربلایی حسین تهرانی در سال 1317قمری به مدیریت استاد کربلایی حسین تهرانی شروع به کار کرد و ترجمه کتاب امراض عصبانی، اثرکریزل، توسط دکترعلی خان بن زین العابدین همدانی در این چاپخانه به چاپ رسیده است.

چاپخانه چاپ سنگی آقا سید مرتضی که دراین چاپخانه کتب و نشریات متعددی نظیر روزنامه های نوروز، ادب، شاهنشاهی، کوکب دری ناصری، کشکول، قاسم الخبار، گلستان سعادت، آیینه عیب نما، بیداری، زشت و زیبا، جام جم، آدمیت، جهان آراء به چاپ رسید که از این میان دو روزنامه شاهنشاهی و زشت و زیبا مصور بودند.

چاپخانه چاپ سنگی استاد میرزا علی اصغر در سال 1324 ه.ق به مدیریت استاد میرزا علی اصغر در تهران تاسیس شد. در این چاپخانه مجلات و روزنامه ها یی به چاپ می رسید که از آن جمله می توان به مجله حفظ الصحه و روزنامه های تنبیه، آیینه عیب نما، شرافت، جارچی ملت، بهلول، جنگل مولا، شیخ چغندر، میزان، آگاهی اشاره کرد.[7]

صنعت چاپ سنگی، چاپ حروفی (سربی) را با همه قدمت و سابقه ای که داشت، از دور خارج کرد، به طوری که به مدت 50 تا 70 سال یگانه روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوران قاجاریه هرآنچه در ایران چاپ می شد با چاپ سنگی بود. در سال1290 ه.ق در دوره حکومت مظفرالدین شاه مجدداّ چاپ سربی رواج پیدا کرد. البته چاپخانه های سنگی تا سال1320 ه.ش همچنان برقرار بودند تا اینکه به تدریج چاپ افست جایگزین می شود. استفاده از چاپ سنگی هنوز در بعضی از نقاط جهان مانند هند و پاکستان که به زبان اردو می نویسند، رواج کامل دارد.

چند نمونه لز علل برتری چاپ سنگی به چاپ سربی در اینجا مطرح می شود:

کتب چاپ سنگی از نظر چاپ مرغوب تراز کتب چاپ سربی بودند و مردم به آنها رغبت بیشتری نشان می دادند، زیرا در چاپ سربی اشتباه حروفی زیاد رخ می داد.

خوشنویسی به عنوان یکی از هنرهای بزرگ ملی ایران و ممالک اسلامی، با انتشار وسیع چاپ سربی از میان می رفت.

هزینه کم و سهولت کار با چاپ سنگی باعث شد که بر چاپ سربی برتری یابد.

در چاپ سنگی از لوازم و ادوات چاپی داخل کشور استفاده می شد، در حالی که برای چاپخانه های سربی نیاز به لوازم و آلات وارداتی بود و چاپخانه ها قادر به سرمایه گذاری برای این کار نبودند.

نخستین چاپخانه های سربی از حروف عربی استفاده می کردند و چون چهار حرف فارسی درالفبای عربی نیست، باید آنها را جداگانه به کارخانه سازنده سفارش می دادند. اما به دلیل عربی بودن متن، شکل و ترکیب حروف، بسیاری از هنرمندان و خطاطان و ادیبان رسم الخط حروف سربی را نمی پسندیدند و چاپ سنگی را ترجیح می دادند.[8]

 بابایی، محبوبه و رئیسی مبارکه، سهیلا؛ مطالعاتی در تاریخ چاپ، گلشن راز، تهران:1378 ص 108 [1]

    افشار،ایرج؛ کتابهای چاپ قدیم در ایران و چاپ کتابهای فارسی در جهان، 1345 ص 26 [2]

[3] Aloys seneflder

[4] Albercht durer (1471-1528)

 حسینی، مهدی؛ معرفی هنرهای چاپی، مجله جوانه[5]

   میرزای گلپایگانی، حسین؛ تاریخچه چاپ و چاپخانه درایران، نشر گلشن، تهران: 1378 ص14 تا 16 [6]

 میرزای گلپایگانی، حسین؛ همان منبع ص 39 تا 56 [7] 

 بابایی، محبوبه و رئیسی مبارکه، سهیلا؛ مطالعاتی در تاریخ چاپ، گلشن راز، تهران:1378 ص 76[8]