کنترل و درمان بیماران تحت درمان با اشعه (رادیوتراپی) یا شیمی درمانی هستند.
استفاده از اشعه در حالت ایده ال بستگی به توانایی آن برای تخریب سلول های نئوپلاستیک بدون آسیب رساندن به سلولهای نرمال دارد. در عمل این واقعه هرگز اتفاق نمی افتد و بافتهای نرمال نیز دچار اثرات جانبی سوء ناشی از اشعه می شوند.
نکته:
هر نئوپلاسمی را میتوان با اشعه (در صورتی که دور آن کافی باشد) تخریب کرد. تنها فاکتور محدود کننده مقدار اشعه ای است که بافتهای اطراف قادر به تحمل آن می باشند.
نکته:
رادیو تراپی سلولهای نئوپلاستیک و نرمال را با تداخل در ماده هسته ای لازم برای تکثیر و نگهداری سلول (و یا هر دو) تخریب می کند. هرچه سرعت تولید مثل سلول بالاتر باشد.
بافت مذکور به اثرات مخرب اشعه حساستر است (سلولهای نئوپلاستیک که قدرت تکثیر بالایی دارند به نسبت بیشتر تخریب می شوند). سلولهای خونساز، سلولهای اپی تلیال و اندو تلیایی نیز بعلت سرعت تکثیر بالا بعد از شروع درمان رادیوتراپی تحت تاثیر بیشتری قرار می گیرند.
نکته:
تغییرات مخاط دهان به علت عروق خونی آن پس از زمان اندکی از شروع درمان قابل توجه است در حالی که استخوان و غدد بزاقی نسبتاً به اشعه مقاومند اگر چه در طولانی مدت به علت تغییرات عروقی تحت تاثیر قرار می گیرند.
تاثیر اشعه بر روی مخاط دهان:
اثر اولیه رادیوتراپی بر روی مخاط دهان در هفته اول و یا دوم مشاهده می شود و به صورت اریتم (قرمزی) که میتواند به موکوزیت شدید پیشرفت کند و در نهایت با زخم همراه باشد خود را نشان می دهد.
همچنین درد و دیفاژی ممکن است به قدری شدید باشد که تغذیه بیمار را با اختلال روبرو کند. این علائم پس از اتمام دوره رادیوتراپی فروکش می کند، جوانه های چشایی (که از سلولهای اپی تلیالی تشکیل شده اند) نیز دچار تغییرات قابل توجهی می شوند و از دست رفتن حس چشایی یک شکایت عمده در اوایل درمان است بعد از درمان و بسته به کیفیت و کمیت بزاق باقیمانده این مشکل به تدریج حل می شود.
برطرف شدن موکوزیست قابل پیش بینی نیست ولی قرصهای مکیدنی آنتی بیوتیک که حاوی آمفوتریسین، توبرامایسین و نئومایسین است ممکن است فوایدی داشته باشد. هنگامی که علائم شدید است لیدوکائین غلیظ می تواند کمک کننده باشد.
تاثیر طولانی مدت رادیوتراپی بر روی مخاط دهان به صورت مستعد کردن مخاط به تخریب و تعویق در ترمیم خود را نشان می هد. اپی تلیوم نازک می شود و کراتینیزاسیون آن کم شده و عروق خونی زیر مخاط کم شده و به آن ظاهر رنگ پریده می دهد.
رادیوتراپی باعث فیبروز زیر مخاطی شده که انعطاف پذیری پوشش مخاط را کاهش می دهد. تراماهای کوچک میتواند زخم هایی ایجاد کند که هفته ها تا ماه ها برای بهبودی آن زمان نیاز می باشد.
نکته:
تشخیص افتراقی این زخم ها از بیماری های بدخیم عود کننده مشکل است.
با تابش اشعه Pterygomassetric Sling و بافت همبند جلوی گوش ملتهب می شود. بعلاوه عضله تابش خورده فیبروتیک شده و دچار انقباض می شود و همچنین سطوح مفصلی دژنره می شود. در نتیجه این رویدادها تریموس ایجاد می شود و کاهش توانایی باز کردن دهان و دردناک شدن ان 1 سال بعد از پرتوتابی رخ می دهد.
ناتوانی در باز کردن دهان به میزان کافی (کاهش فاصله بین انیزورها تا حد 20 میلی) باعث سختی در غذا خوردن و انجام درمان های دانپزشکی شده و ممکن است استفاده از بی هوشی عمومی را ضروری سازد.
تاثیر اشعه بر روی غدد بزاقی:
از آنجایی که اپی تلیوم غدد بزاقی سرعت تجدید بسیار کمی دارند به نظر می رسد که این غدد به اشعه مقاوم باشند اما به علت تخریب عروق ظریف این غدد توسط اشعه این غدد تخریب قابل توجهی را نشان می دهد که می تواند به آتروفی، فیبروز و دژنراسیون بیانجامد. این حالت به صورت زروستومیا و یا دهان خشک خود را نشان می دهد. شدت آن بسته به این دارد که کدام غدد بزاقی در ناحیه رادیاسیون قرار گرفته است.
نکته:
خشکی دهان ممکن است بارزترین شکایت بیمار باشد.
فقدان عملکرد غدد بزاقی منجر به تشدید عوارضی از قبیل: اختلال در فهم مزه، جویدن و بلع، اختلال در خواب، سوء عملکرد مری شامل التهاب مزمن مری، مشکلات تغذیه ای، افزایش عدم تحمل دارو، افزایش شیوع گلوسیت، کاندیدپازیس، انگولار cheilitis، هالیتوزیس، سیالانیت باکتریال، نسبت به از دست دادن دندان در اثر اتریشن، اتریشین، اروژن، از دست دادن قابلیت خنثی کنندگی بزاق، افزایش احتمال آسیب های مفصلی، ناتوانی در استفاده از پروتزهای دندان و پوسیدگیهای rampant می باشد.
اجزاء بزاق به همراه بافت های مخاطی بخشی از سیستم ایمنی ذاتی را تشکیل داده که به طور مداوم از بدن انسان در برابر عفونت محافظت می نمایند. این اجزاء شامل:
پروتئین هایی مثل پراکسیداز، لیزوزیم، لاکتوفرین دارای اثرات ضد باکتریایی بوده و رشد باکتری های پوسیدگی را متوقف می کند.
لایه نازک موسین که روی سطح داندان ها ومخاط قرار گرفته از سایش آنها جلوگیری می کند.
نیستاتین دارای خاصیت ضد قارچی بوده و از رشد مخمرهای دهانی جلوگیری می کند.
ایمونوگلبولین های A و M که از سلولهای B در غدد بزاقی ترشح شده و از حفره دهان حفاظت می کنند پس با کاهش حجم بزاق، بیمار در معرض عوارض جدی دهانی قرار می گیرد.
تبعات خشکی دهان می تواند بسیار زیاد باشد پوسیدگی های شدید ناشی از اشعه می تواند به سرعت دندانهای بیمار را تخریب و او را مستعد عفونت های شدید کند. این پوسیدگی ها در اطراف طوق دندان ها ایجاد شده و پریودنتیت، دیفاژی، دیفونی (اختلال در صحبت کردن) و dysguesia (اختلال در حس چشایی) را می تواند توسط زروستومیا به وجود آید.
درمان زروستومیا:
متاسفانه در بسیاری از موارد زروسیتومیا بعد از قطع درمان کاملاً برطرف نمی شود و نیاز به جایگزینی بزاق وجود دارد. به عنوان ساده ترین جایگزین مزمزه کردن آب در طول روز می تواند استفاده شود و یا جایگزین های بزاق تجاری که از داروخانه ها قابل حصول است.
این فراورده ها حاوی یون های فراوانی به علاوه گلیسیرین برای تقلید خاصیت لغزنده کنندگی بزاق هستند اگرچه پروتئین های محافظ موجود در بزاق را ندارند وممکن است کماکان اثرات زروسیومیا در انها ظاهر شود.
مواد جایگزین بزاق در بعضی کشورها شامل کربوکسی متیل سلولز وموسین که از حیوانات گرفته می شود.