گرد و غبار، گازها و بخارات سمى عواملى هستند که باعث بروز عوارض ریوى مختلف مى‌شوند که عوارض خفقان‌آور، التهابی، سلى و پنوموکونیوزها از آن جمله هستند.
پنوموکونیوز که از دو لغت یونانى به نام پنومون (Penemon) یعنى ریه و کونیس (Conis) به مفهوم گرد مشتق شده است نوعى بیمارى است که در آن بافت ریه در اثر ورود گرد و غبار تغییر شکل یافته و دچار ضایعاتى مى‌گردد. نباید تصور شود هر فردى که مدت کمى در محیط پر گرد و غبار کار کند دچار بیمارى پنوموکونیوز مى‌گردد. چرا که مدت کار، شدت گرد و غبار، نوع گرد و غبار و بالاخره عیوب دستگاه تنفسى شخص در قبول یا رد آن مؤثر خواهد بود. موضوعى که باید توجه داشت عمل تقویت‌کننده و یا خنثى‌کنندهٔ گردها نسبت به هم است. گاهى بعضى از گرد و غبارها اثر همدیگر را تقویت و شروع بیمارى را تسریع مى‌نمایند مانند خاک رس که درجه ضرر و زیان غبار سیلیس را در هوا کم مى‌کنند. مهم‌ترین پنوموکونیوزهایى که شدت و تعداد مبتلایان به آن بیش از سایر بیمارى‌هاى ناشى از ذرات گرد و غبار مى‌باشند عبارتند از:
سیلیکوز (Silicosis)
آنتراکوز (Anthracosis)
بریلیوز (Berylliosis)
پنوموکونیوز حاصله از منشاء حیوانی
آسبستوز (Asbestosis)
سیدروز (Siderosis)
پنوموکونیوز ناشی از گرد و غبار نباتی
سیلیکوز (Silicosis)
این بیمارى نزد کسانى دیده مى‌شود که در معرض استنشاق گرد و غبار محتوى سیلیس آزاد قرار داشته باشند. کارگران معادن، سنگ‌تراشان، کارگران تونل‌سازی، چینى و شیشه‌سازی، کاشى‌سازى و به‌طور کلى تمامى کارگرانى که با مواد محتوى سیلیس سر و کار دارند در معرض ابتلاء به این بیمارى هستند. مکانیسم اثر سیلیس روى ریتین و اثر شیمیایى آن بسیار مهم است. سابقاً علت این ضایعات را نتیجهٔ خاصیت برندگى لبه‌هاى سیلیس مى‌دانسته‌اند ولى اخیراً این نظریه رد شده زیرا مواد دیگرى که داراى لبه‌هاى تیزتر از سیلیس بودند عوارض شدیدى مشابه گرد سیلیس در ریتین به‌وجود نیاوردند. مثلاً اکسید آلومینیوم که لبه‌هاى تیز و برنده‌اى دارد با این همه نسوج ریتین را مانند گرد و غبار سیلیس صدمه نزده و بیمار نمى‌سازد. گرد سیلیس در اشخاصى که امراض ریوى یا زمینه مستعد براى بیمارى ریوى دارند زودتر اثر مى‌کند و دانه‌هاى ریزى در سطح داخلى برونش‌ها به جا گذاشته و گاهى به خود حباب‌هاى ریتین نیز رسیده سبب التهاب حباب‌ها مى‌شود.
ادامهٔ این التهاب و درمان نشدن این التهاب‌ها سبب سفتى و سختى بافت‌هاى ریوى شده و صورت مومى شکل به‌خود مى‌گیرد و گره‌هایى از خود به‌جا مى‌گذارد که به آنها فیبروز گویند. فیبروزهاى موجود بسیار آزارکننده بوده و شخص بیمار براى دفع آن از ریتین سعى مى‌کند با سرفه‌هاى خشک و شدید آنها را خارج سازد و چون این امر امکان‌پذیر نیست سرفه‌هاى خشک ادامه مى‌یابد. در این‌گونه موارد دستگاه لنفاتیک اطراف برونش‌ها به فعالیت افتاده اطراف مواد خارجى جمع شده تا شاید بتوانند آنها را از بین ببرند ولى چون این مواد سفت و سخت است مانند گره‌هایى به‌هم فشرده باقى مانده و از اجتماع فیبروز و گره‌ها، دستگاه لنفاوى شکل مخصوصى به‌نام لنفوئید به‌جا مى‌ماند. و این گره‌ها نیز خود سبب تحریک ریه و سرفه‌هاى شدید مى‌شوند. به این گره‌ها که از جمع لنفوئید و فیبروز به‌وجود آمده ندول سیلیستیان نیز گویند. چنان‌چه در این موقع به درمان نپردازیم بیمارى پیشرفت نموده و بافت‌هاى ریوى سفت و متصلب و شکل دژنرانس به‌خود مى‌گیرد. در این صورت ریتین قدرت انقباض و انبساط خود را از دست خواهند داد.
آسبستوز (Asbestosis)
آسبستوز پنوموکونیوزى است که در اثر استنشاق گرد و غبار پنبه نسوز به‌وجود مى‌آید. آسبستوز یا پنبه کوهى در لابلاى سنگ‌هاى سخت و در اعماق زمین موجود است و داراى رشته یا فیبرهاى دراز و سفید بوده و مقاومت زیادى به حرارت دارد. قابلیت هدایت الکتریکى آن بسیار کم و به این جهت مصارف الکتریکى فراوانى دارد. کارگرانى که در معادن و کارخانجات سازنده فرآورده‌هاى آسبستوز از قبیل لوله و نخ‌هاى آسبست کار مى‌کنند در معرض ابتلاء به بیمارى مى‌باشند. از علائم بیمارى سرفه و نفس‌تنگى مى‌باشد که در مراحل پیشرفته بیمارى با نارسایى قلب همراه مى‌باشد. ثابت شده است که زمان لازم براى بروز بیمارى آسبستوزیس به‌طور متوسط ۹ - ۷ سال در گرد و غبار با غلظت زیاد و ۲۵ - ۱۵ سال در غلظت کم مى‌باشد.
آنتراکوز (Anthracosis)
آنتراکوز به پنوموکونیوز ناشى از گرد و غبار ذغال اطلاق مى‌شود. ذرات ذغال از نظر بیوشیمى مواد بى‌خاصیت و بى‌اثر هستند، بدین علت تولید فیبروز نمى‌کنند فقط موجد عوارض ناشى از انباشته‌شدن سلول‌هاى گرد و غبارى مى‌شوند متأسفانه آنتراکوز خالص نادر است و نزد کارگران معادن ذغال که معمولاً به آنتراکوز مبتلا مى‌شوند به‌علت وجود گرد و غبار سیلیس در معادن، سیلیکوز نیز بدان اضافه مى‌شود. تصاویر ریوى در این صورت ستاره‌اى شکل و مشخص خواهند بود که مخصوص این عارضه مى‌باشند در حالى که تصاویر ریوى ناشى از سیلیکوز خالص، ندول‌هاى گرد و محدود مى‌باشند که داراى حدود مشخص و واضح هستند. در آنتراکوز گاهى ضایعات شبه‌غده‌اى بزرگ دیده مى‌شود که ممکن است مایع شدن آنها دفع اخلاط سیاه رنگ و فراوانى را به شکل استفراغ به‌وجود بیاورند که ملانوپتیزى (Melanoptysie) نامیده مى‌شود. ملانوپتیزى گاهى با خونریزى از ریه و نفس‌تنگى شدیدى همراه است.
در بعضى از موارد کارگران معادن ذغال‌سنگ ضمن دچار شدن به آنتراکوز دچار بیمارى روماتیسم هم مى‌گردند و در این‌گونه موارد علائم رادیولوژیکى سینه کاملاً واضح است و به آن سندرم کاپلان گویند. چون این موضوع به‌وسیلهٔ پزشک انگلیسى به‌نام کاپلان گزارش شده به‌نام سندرم کاپلان موسوم است که بعداً به‌وسیلهٔ دیگران تائید گردیده است.