تبیین جامعه‌‌شناختی خرافات
خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه: بحث و بررسی خرافات را در عرصه روانشناسی می توان مطرح کرد و از منظر مباحث روانشناختی به آن پرداخت، تبیین روانشناختی خرافات و نحوه پرداختن به آن، دست کم دو ویژگی بنیادین دارد، اولا فرد گرایانه و ثانیا آسیب‌شناسانه است.
در ادامه انعکاس بخشهایی از کتاب "خرافه گرایی؛ چیستی، چرایی و کارکردها" پژوهشکده تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام گروه پؤوهشهای فرهنگی و اجتماعی، فصل تبیین روان شناختی خرافات مورد توجه قرار گرفته است:
روان شناسی در تحلیل و تعلیل خرافات، عمدتا به فرد توجه می کند. گویی خرافه، پدیده ای فردی و حاصل تلاش روانی فرد برای حل تعارضات بیرونی است. همچنین روان شناسی خرافات را از منظر آسیب شناسی روانی مطالعه می کند. گویی خرافه، حاصل روان ناهنجار و ذهن بیمار است. در این حالت، خرافات، صورت پاسخهایی را دارد که شخص، در برابر نیازها و فعل و انفعالات درونی خود نشان می دهد.
بنابراین پرداختن به خرافه با وجه نظر روان شناختی از دو جهت در مقابل نظرگاه جامعه شناسی قرار می گیرد. جامعه شناسی بر عکس روان شناسی، همه امور و حتی فردی ترین و دورنی ترین را به اجتماع نسبت می دهد و معتقد است: فهم مسائل جز به مدد شناخت جامعه ممکن نیست گویی درون هر فرد بازتابنده و انعکاس دهنده امور بیرونی و اجتماعی است. در صورتی که روان شناسی، عمدتا تکیه بر روان فرد و درون آدمیانی دارد که در یک اجتماع زندگی می کنند. گویی اجتماع و تعینات آن، برون فکنی ذهن و روان افراد است.
تحلیل خرافات با رویکرد مکتب روانکاوی و مکتب رفتارگرایی
فروید با روش روانکاوانه، خرافات را به "سطح ناهوشیار" ذهن نسبت می دهد. از نظر وی عناصر تهدید زدایی در درون ذهن و در بخش ناخودآگاه وجود دارد که توسط مکانیسم فرافکنی، به جهان خارج نسبت داده می شود.
در مقابل فروید، گوستاو یونگ، اولین روانکاوی بود که فهمید، افکار و عقاید مذهبی و (حتی ) افسانه ای ، مظاهر بینشها و اندیشه های ژرف هستند . یونگ معتقد بود که خرافات، ویژگی اساسی روح آدمی است. از این رو قائل به تمایز افکندن بین باورهای درست و نادرست نبود . یونگ عمدتا به کارکرد خرافات در زندگی و روان آدمی توجه می کرد.
مکتب روانکاوی فروید، فهم، تحلیل و علت یابی خرافات را به درون ذهن انسان ارجاع می دهد. این مکتب خرافات را از جنس واکنشهای روحی در برابر ناملایمات و ناشکیبایی روانی و در مقابل مشکلات و بن بستها می داند. اما خرافات در دستگاه تحلیلی پاولف و اسکینر- بنیانگذاران مکتب رفتارگرایی - به مثابه پاسخهای شرطی شناخته می شود. پاولف ( روان شناس روسی ) با وضع اصطلاح "شرطی شده" قصد داشت شرایط بروز، ظهور و تقویت رفتارها از جمله رفتارهای خرافی را توضیح دهد. وی با آزمایشهای مختلف سعی کرد پیوندی بین محرک شرطی و محرک غیر شرطی برقرار کند.
شرطی شدن به معنای آن است که اگر یک متغیر و یا یک محرک، به نحو تصادفی و به دفعات متعدد در کنار واقعه، حادثه و یا رویدادی ظاهر شود، احتمال اینکه پیوندی بین متغیر و آن واقعه برقرار شود، زیاد است. در چارچوب این نظریه، خرافه در نتیجه تقویت تصادفی نوعی پاسخ عامل آغاز می شود و از این طریق نیز استوار می ماند.