مبحث اول: عومل خطر کارکردی
گفتار اول: نقص کارکرد رشدی
با قدم گذاردن کودک به عنوان موجودی آکنده از نیاز به درون خانواده و برقراری ارتباط وی با ارکان اصلی خانواده یعنی پدر و مادر فرایند رشد کودک آغاز می شود. تامین نیازهای عاطفی و زیستی کودک اولین گامهای اساسی خانواده در ایفای وظایف رشدی در قبال کودک است. کودک در اولین لحظات پس از تولد و آغاز زندگی اجتماعی به دلیل قدم گذاشتن در محیطی ناشناخته و رها شدن از محیط محصور وامن دوران پیش از تولد به شدت نیازمند آغوش گرم و حمایت مراقبت مادر بوده و از سوی دیگر به دلیل وابستگی تغذیه ای خویش به مادر نیاز به تامین تغذیه مناسب (شیر مادر) دارد. این دو بعد اساسی از نیازهای جسمی و عاطفی کودک قدمهای آغازین در شکل گیری و ساخت شخصیت وی در آینده است و تامین این دو نیاز مهم تا پایان دوره کودکی حق مسلم و آینده ساز هر کودک و بالتبع تکلیف اساسی هر خانواده ای است. به گونه ای که می توان اختلال در تامین این دو نیاز مهم را آسیب زاترین سوء کارکرد خانواده تلقی کرد.
الف) سوء رفتار و بی توجهی
سوء رفتار با کودکان یا کودک آزاری و بی توجهی نسبت به نیازهای اولیه زیستی و روانی کودک که در ادبیات موضوع از آن به عنوان غفلت از کودکان یاد میشود و مهمترین عامل خطر در سلامت جسمانی، روانی و سازگاری رفتاری کودک است.
ب) موقعیت ضعیف خانوادگی
موقعیت ضعیف اجتماعی واقتصادی خانواده وقرارداشتن درپایین ترین طبقات اجتماعی از عوامل مهم و موثر در ایجاد خطر گرایش اطفال و نوجوانان به بزهکاری است. هر چند سطح تحلیل در بررسی اطفال و نوجوانان در معرض خطر و پیشگیری موقعیت اجتماعی و اقتصادی خانواده را که در تامین نیازهای رشدی کودکان و نوجوانان تاثیر گذار است به اختصار مورد اشاره قرار میدهیم. موقعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر خانواده آن را در اجتماع از جایگاهی برخوردار می کند که میتوان آن را موضع اجتماعی خانواده نامید. به عبارت دیگر سرمایه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی هر خانواده موضع اجتماعی هر خانواده را معین می کند. دراین میا مقصود از سرمایه اقتصادی میزان برخورداری خانواده از منابع مالی برای تامین نیازهای رشدی اعضای خانواده مانند خوراک، پوشاک و مسکن مناسب، تامین امکانات بهداشتی، درمانی و رفاهی- تفریحی برای گذراندن سالم اوقات فراغت خانواده است. سرمایه فرهنگی خانواده را میتوان شامل سطح مدارج تحصیلی و علمی خانواده، گرایشات آرمانی و فکری و اعتقاید خانواده در جهت نیل به مدارج علمی و ضرورت آن و از دیدگاه عینی میزان دسترسی و مصرف کالاهای فرهنگی دانست.
سرمایه اجتماعی را جامعه شناسان به عنوان گزینه های ارتباطی که هر موضع یا جایگاه اجتماعی در ابعاد مختلف در اختیار داشته و میتواند برای آن موضع اجتماعی نوعی سرمایه بالقوه تلقی و در موارد لزوم موجب دسترسی به قدرت، ثروت و نفوذ شود دانسته اند. تحقیقات نشان داده است که فقر اقتصادی، فقر اجتماعی و فقر فرهنگی و در مجموع موقعیت ضعیف اقتصادی و اجتماعی خانواده رابطه آشکاری با وجود انواع مختلفی از مشکلات رفتاری و روانی در بین اطفال و نوجوانان دارد.
ج) سبک تربیتی نادرست و فقدان مهارت های فرزند پروری
د) تعارض والدین، روابط والدین با کودک
وجود روابط صمیمانه و توام با محبت والدین با یکدیگر، همدلی و هماهنگی آنان در جریان امور خانوادگی شرط اساسی ایجاد فضایی مطلوب و پرورنده برای کودکان است. حفظ فضای آرام و اطمینان بخش خانواده موجب تقویت حس امنیت و اعتماد کودک نسبت به دیگران می شود. رضایت والدین از زندگی زناشویی و وجود صمیمیت در فضای خانواده موجب میشود که والدین نقشهای خانوادگی خود را بهتر بپذیرند و چنین رضایتی به دلسوزی آنان در فرزند پروری و ارتباط با فرزندان منجر می شود. در بررسی روابط درون خانواده از یک سو روابط بین والدین با یکدیگر و از سوی دیگر روابط بین والدین با فرزندان حائز اهمیت است. تحقیقات متعدد حاکی از وجود رابطه بین آَشفتگی و متشنج بودن روابط بین والدین با نابهنجاریهای رفتاری در کودکان است. تحقیقاتی که طی سه دهه توسط برادی و همکارانش (1996) صورت گرفت، نشان داد که بین اختلالات زناشویی و مشکلات رفتاری کودکان ارتباط وجود دارد و کودکانی که وارد مرحله نوجوانی شده اند از این فضای متشنج آسیب بیشتری می بینند. گلوکها در تحقیق جامع خود دریافتند که در بین کودکان بزهکار از هر سه خانواده، یک خانواده به علت تعارض و اختلافات والدین از هم پاشیده شده است، درحالی که این نسبت در بین نوجوانان غیر بزهکار از هر 7 خانواده، یک خانواده بود. تحقیق انجام شده توسط ین و همکارانش (2008) در تایوان وجود رابطه بین تشدید اختلافات خانوادگی با سوء رفتار با کودکان و نیز سوء استفاده جنسی از آنان راثابت کرد. تحقیق کیتزمن و همکارانش (2003) نشان داد که خشونت خانودگی ممکن است موجب بروز نابهنجاریهای درونی مثل افسردگی، کاهش اعتماد به نفس، بی اعتمادی به محیط و بریدن از جامعه و یا به رفتارهای خارجی از جمله سرکشی و تمرد، بیش فعالی و بزهکاری توسط نوجوانان منجر شود. مشاهده روابط خشونت آمیز و پرخاشگرانه والدین با یکدیگر توسط کودک در نقش پذیری پرخاشگرانه کودکان موثر است.
درایالات متحده امریکا افزایش شدید حملات وخشونت خانوادگی به افزایش رفتارهای ضد اجتماعی توسط کودکان منجر شده است که شاهد 10 تا 20 درصد قتلهای این کشوربوده اند. در این کشور سالانه بین 2 تا 4 میلیون زن توس شریک زندگی شان مورد ضرب وشتم قرار می گیرند و حدود 3/3 میلیون کودک شاهد خشونت درخانواده هستند. مشاهده این وقایع موجب قطع رشد اخلاقی کودک، سازگاری بیمارگونه با خشونت، موجه شمردن رفتار خشونت آمیز و نقش پذیری خشونت آمیز توسط آنن خواهد شد. علاوه بر تاثیر روابط بین والدین در ایجاد فضای آرام وصمیمانه در خانواده روابط بین والدین و فرزندان نیز در این زمینه از اهمیت شایانی برخوردار است. وجود روابط گرم و صمیمانه بین والدین و کودک مبنای ایجاد امنیت عاطفی در کودک می باشد و موجب پیوند محکم بین والدین و کودک می شود که این وابستگی و پیوند شرط اساسی نفوذ والدین بر کودک و انتقال هنجارها و ارزشهای مورد قبول والدین به کودک است.
همچنین ابراز محبت و وجود رابطه صمیمانه بین والدین و کودک موجب ایجاد عزت نفس و خود ارزشمندی در کودک می شود. مارش (1996) مبنای شکل گیی خود پنداره عاطفی در کودک را ادراکی می داند که وی از رابطه والدین با خود دارد و معتقد است کیفیت رابطه بین والدین و فرزند نشان می دهد که وی چقدر مورد احترام والدین بوده ودر نظر آنان ارزشمند است. باشکل گیری مثبت این خود پنداره نوجوان با والدین خود احساس نزدیکی و صمیمیت کرده، از بودن در کنار آنان لذت می برد، بدون نگرانی از طرد شدن احساسات و عقاید خود را با آنان در میان می گذارد و این همنوایی موجب ایجاد عزت نفس در نوجوانان گردیده و براساس تحقیقات مک میلان هیلتون- اسمیت (1982) چنین احساس خود ارزشمندی مبنای تمایل بیشتر نوجوان به گذراندن اوقات فراغت در کنار خانواده خواهد شد.