تحقیق مقاله روانشناسی بازی کودک

بازی زندگی کودک نیست ، اما تمام زندگی کودک بازی است

تاریخچه بازی:

شروع بازی را می توان به گذشته های دور، حتی از بدو پیدایش انسان نسبت داد. در حقیقت بازی جزئی از زندگی انسان از بدو تولد تا زمان مرگ است و در کل تاریخچه بشریت مندرج است.

انسان از نظر فیزیولوژیکی نیاز به جنبش و حرکت دارد و برای رشد ذهنی و اجتماعی خود نیاز به تفکر دارد و بازی خمیر مایه تفکر است.

تشکیل اجتماعات اولیه بشری نحوه و شکل  جدیدی از بازی را پدید آورد و بازی های گروهی به صورت نمایشی از عبادت ارواح و پرستش اشیائ گرفته تا رقص شکار و رقص جنگ، مجموعه ای از راههای بر آوردن نیازهای جمسانی و ذهنی افراد را به بازی فراهم آورد.

در ابتدا بازیچه بشر، مواد و اشیاء خام و طبیعی به دست آمده از طبیعت بود، قطعه ای سنگ، به دست گرفتن آن ، حرکت دادن آن و سرانجام غلتاندن یا پرتاب آن همه نوعی بازی محسوب می شوند. رشد ذهنی یا اجتماعی انسان و تسلط پیش رونده او بر طبیعت امکان دست کاری در اشیاء طبیعی را به  وجود آورد و از این زمان اشیاء به خواست انسان تغییر شکل داده شده تا بتواند اندیشه او را در شکل دهی به بازی غنای بیشتری بخشند روح  او را راضی تر گردانند.

حجاری های روی دیواره غارها و تشابه آنها با مواد مورد نیاز بازی به برداشت ما از قدمت بازی ارزش بیشتری خواهد بخشید.

انواع  زبان در جهت انتقال اندیشه ها و تشکیل  جوامع بزرگ تر بشری به علت آسان تر شدن راه تبادل اطلاعات ، بدعت جدیدتری در بازی به وجود آورد. در واقع این دوران آغازگر  در بازی های  خلاقانه تری است که نیاز به استفاده از زبانو کلمات برای انجام آنها ضروری بود.

تعریف بازی

 بازی نیز همسان با سایر پدیده ها ابعاد جنبه های وسیعی را در برمی گیرد. گوناگونی این ابعاد باعث شده تا تعریف های زیادی از بازی ارائه گردد.

در فرهنگ بزرگ « وبستر » بازی به صورتهای زیر تعریف شده است.

الف: حرکت، جنبش ، و فعالیت و مثابه حرکت عضلات

ب: آزادی یا محدوده ای برای حرکت یا جنبش

ج: فعالیت یاتمرین برای سرگرمی به تفریح یا ورزش

ورزش در  فرهنگ « وبستر» به معنی هرگونه فعالیت یا تخریبی که باعث لذت، سرگرمی، تفریح با اشتغال باشد تعریف شده است.

مقایسه دو تعریف مذکور به این استنتاج منجر میگردد که « بازی» و « ورزش» در حقیقت دوکلمه قابل تبدیل به یکدیگر بوده و تفاوتی چندان با هم ندارند. آنچه که در تعریف ورزش اضافه گردیده، رعایت برخی از سنن و یا قوانین مقرره است که این موضوع در بازی نیز صادق می باشد. یعنی انجام هر بازی احتمالاً مستلزم رعایت مجموعه ای از قوانین و سنن است ، به طور مثال، در هنگام بازی کودکانی در سنین بالاتر که برای توجیه اعمال خود با اشیاء و یا موجودات واقعی یا خیالی از کلام استفاده می کنند رعایت مقررات به وضوح قابل مشاهده است اما در بازیهای انفرادی که بازیگر در خود فرو می رود و کلامی از او در توجیه اعمالش شنیده نمی شود، چگونه حرکات او مبین رعایت برخی از مقررات مدون است که این امر به ویژه در هنگام تقسیم بندی بازیها به عنوان یکی از معیارهای متمایز کننده بازیهای سرگرم کننده و بازیهای بدنی از سایر بازیها  موردنظر قرار گرفته است.

در حقیقت نگرش به بازی به عنوان نوعی از فعالیتهای بدنی و عضلانی باعث پدید آمدن نظریاتی چند از جمله «اسپنسو» بازی را انگیزه مصرف بی هدف انرژی زیادی بدن می داند و با بسط نظریه خود استفاده از تمثیلی حیوانی می گوید:

 بازی یک تقلید عادی از انواع فعالیتهایی است که یک اندام برای ادامه حیات خود مجبور است آنها را انجام دهد مثلا با دیدن بچه گربه ای که به دنبال توپ پنبه ای می گردد و آن را می غلتاند« برای آن کمین می کند و سپس روی آن می جهد متوجه می شویم که تمام این فعالیتها ( ورزش) نمایشی از تعقیب شکار می باشد. رضایت خیالی از ارضاء غرایز کشتاری که امکان ارضاء واقعی آنها میسر نیست.

دیدگاه « اسپنسر» در زمینه بازی انعکاسی از عقیده طرفداران « نظریه انرژی مازادی» است که عقیده دارند بدن مقداری انرژی دارد که آن را به صورت فعالیتهای هدف دار یعنی«کار» یا فعالیتهای بدون هدف یعنی « بازی» مصرف می کند.

جالب آنکه بازی در هر یکی از نظریه ها جنبه ای خاص و گوناگون و حتی در بعضی مواقع تضاد به خود می گیرد به طور مثال در حالیکه اسپنسر و طرفداران او از نظریه انرژی مازاد دفاع می کنند گروهی دیگر از نظریه رفع خستگی یا نظریه تفریحات را مطرح می کنندو در این میان « لازاروس» با تکمیل این نظریه میگوید: از آن رو که انجام کار یا فعالیت نیاز زیادی به مصرف انرژی دارد لذا انسان باید درمقابل مصرف انرژی لازمه مقداری استراحت محدود یا خستگی خود را از تن در کند او عقیده دارد که جبران انرژی مصرفی یا خستگی در کردن صرفاً از طریق استراحت میسر نمی شود، بلکه این برای جبران انرژی باید از نیروهای دیگری که در کار مورد استفاده قرار نمی گیرند استفاده کرد و این نیروها در بازی متمرکز می باشند.

در واقع اگر چه دو نظریه بالا در ظاهر با هم متضاد هستند اما نکاتی مشترک نیز با هم دارند. هر دو نظریه اعتقاد به تحرک و فعالیت دارند، هر دو بازی را برای سلامت جسم ضروری می دانند و از طرفی تلویحاً هدف دار بودن بازی را قبول دارند. تفریح و سرگرمی از دیگر وجوه مشترک میان این دو نظریه است و هر دو می پذیرند که تفریح یا سرگرمی کیفیتی است که در هر بازی وجود دارد که در این رابطه « لیبرمن» پنج ویژگی برای تفریح بازی قائل است که عبارتند : ویژگی جسمانی، اجتماعی، ادراکی، تفریحی و سرگرم کننده، لذا باید سعی نمود تا بازیهای کودکان حتی الامکان تمامی خصوصیات مذکور را در برداشته باشد.

در این اواخر « پاتریک» با توجه به ساخت جوامع صنعتی و پیشرفته نظریه قدیمی بازی را مبنی بر اینکه : « بازی برای تخفیف خستگی ناشی از کار لازم است» را مطرح نموده است.

نظریه تنش زدایی

براساس نظریه تنش زدایی انرژی مصرف شده از راه بازی تامین می شود. این نظریه بر این باور است که بدن بعد از مدتی فعالیت خسته می شود و برای رفع خستگی باید فعالیتی تنش زا ( بازی )را انجام دهد، لذا زمان بازی هنگامی فرا می‌رسد که انرژی بدن در حداقل خود باشد، نه زمانی که بدن انرژی بیش از حد خود را داشته باشد در این نظریه نوع بازی چندان مهم نیست بلکه می توان برای کسب انرژی مصرف شده از هر نوع بازی استفاده نمود.

پاتریک میگوید: ساختمان مغز کودکان مثل ساختمان مغز آدم های اولیه است که هنوز تکامل نیافه است و لذا آنها اعمال عالی ذهنی کمتری دارند و در عوض فعالیت جمسی که آن را بازی می گوییم در آنها زیادتر می باشد. اهمیت این نظریه در تغییر و فعالیت و استراحت است اگر کودکان و بزرگسالان برای مدت طولانی به کاری اشتغال ورزند خسته می شوند و باید نوع فعالیت را تغییر دهند و به کارهایی که لذت بخش است و استراحت را در بر دارند. بپردازند.

فرهنگ « عمید» بازی را به عنوان اسم چنین تعریف کرده :

سرگرمی به چیزی، ورزش، تفریح و قمار و به عنوان « بازی کردن، چیزی در دست گرفتن و خود را بیهوده در آن سرگرم ساختن و فریفتن.»

در این تعریف به معنای مجازی بازی توجه شده نه تعریف منطقی ان ، یعنی کسی را سرگرم ساختن و فریفتن بیشتر اشاره به فضای مجازی  دارند نه مفهوم عملی آن

به طور مثال در هنگامی که فردی، قول به انجام کاری داده اما اجراء آن را بی دلیل و یا براساس دلایلی غیر منطقی به تعویق می اندازد. اصطلاحاً می گویند که شما را بازی می دهند و مراد از بازی دادن در این جمله فریفتن یا سرگرم ساختن است.

از جنبه دیگر موضوع ذکر کلمات « سرگرم ساختن بیهوده» نیز چندان قابل قبول نیست، زیرا این تعریف بیشتر همگام با نظراتی است که بازی را بدون هدف می‌شناسند و منظور از آن را گذران وقت می دانند نه عامل تربیت و رشد قوای ذهنی، اجتماعی، عاطفی و جسمی، چرا که بازی به عنوان سرگرمی بیهوده در حقیقت با لهو و لعب همخوان است اما بازی باید عملی مهم باشد در ساخت شخصیت فرد و به رشد جنبه های اجتماعی، فرهنگی، ذهنی، بدن انسان کمک نماید.

مک دوگال بازی را تمایل موجود زنده برای رشد غرایز می‌داند، البته پیش از آنکه این غرایز میدان عمل پیدا کند که این به نام نظریه غریزی معروف است چنین برداشتی در نظریه پیش تمرین نیز مشخص شده است.

« بر اساس این نظریه بازی رفتار غریزی است . سرگرم شدن کودک به بازی به طور غریزی است و در اصل شکلی از رفتار رشد یافته تری است که او در آینده باید به کار بندد. از این رو محتوای بازی را محتوای نوع فعالیتی تشکیل می دهد که کودک باید در دوران بلوغ و بزرگسالی داشته باشد. در این تئوری فرض بر آن است که بازی کودک نوعی آماده سازی او برای آینده است.»

در مقابل نظریات گوناگون بازی به عنوان وسیله ای برای آماده سازی  زندگی، استانلی هال نظریه  تکرار تاریخ یانظریه تجدید تکاملی را برای بازی های کودکان مطرح می کند.

از این دیدگاه بررسی بازی براساس فعالیتهای زندگی آینده انسان چندان صحیح به نظر نمی رسد، بلکه باید بازی را در ارتباط با اعمال گذشته انسان در نظر گرفت. انسان به صورتی طبیعی  و از طریق وراثت مهارتهایی دارد که در زمان حال چندان مناسب زندگی او نیستند ، لذا باید به نحوی این مهارتها غیر ضروری را از خود دور کند و بهترین راه برای دور کردن این زنجیره ها بازی است.

بر اساس این نظریه کودک برای رسیدن به مرحله رشد درست همان مراحلی را طی می کند که بشر بر وی در جهت  تبدیل شدن به انسانی متمدن طی نموده است. این مراحل از بدوی ترین دوران شروع شده و رفته رفته به مرحله نسبتاً آگاهی می رسد و همزمان با این پیشرفت انسن نیز از فعالیتهای مربوط به زندگی ابتدایی رها گشته و آماده فعالیتهای لازم برای زندگی خویش می گردد.

تحقیقات روانشناسی تاکنون نشان داده که محرکاتی از قبیل گرسنگی، تشنگی، تمایلات جنسی، درد ، ترس و تنبیه و غیره باعث بروز تمایلات و رفتارهای گوناگونی در حیوانات می شود سوالی که در این رابطه مطرح می شود. این است که هرگاه محرکات فوق الذکر وجود نداشته باشند چه انگیزه ای ( هایی) باعث بروز رفتار در حیوان یا انسان می گردد.

بعضی از مطالعات وجود یک سائق اکتشاف را مسلم  فرض کرده و نتیجه گرفته اند. انگیزه هایی که تحت نام هایی از قبیل دست یابی، ، تسلط، اکتشاف، کنجکاوی و بازی طبقه بندی شده اند می توانند به مثابه محرکها یا انگیزه هایی برای رفتار حیوان یا انسان در نظر گرفته شوند و از این رو نظریه سائق اکتشاف را بازی مطرح نموده‌اند. با مطالعه دیدگاه‌ها و نظریه های ارائه شده در بالا مشخص می شود که هر یک از آنها جنبه  ای خاص از بازی را  مورد نظر قرار داده و آن را برجسته تر نموده اند و این امر باعث فراموشی سایر جنبه های بازی گردیده است آقای جلالی می  گوید:

اینکه بازی امری است مجزا از سایر اعمال و بنابراین محتاج به نظریه مخصوص است چندان صحیح به نظر نمی رسد. زیرا بازی تنها نامی است که به یکی از اعمال کودک می دهیم و آن را اثر محرکات آنی  و نه به واسطه یک منظور بعدی و نهایی اجراء می شود، زیرا که آنها هنوز به مرحله بلوغ بزرگان نرسیده اند و تجارب لازم را برای درک قوانین علت و معلولی که آنها را قادر به پیش بینی می کند، دریافت ننموده اند و واقعاً شایدعلاقه کودک به بازی از آن جهت است که رشد بدنی کودک سریع تر از رشد بدنی اشخاص بزرگ بوده و بهمین علت بیرون دادن نیروی اضافی برای آنها لازم است پس با عقیده اسپنسر موافق هستیم ولی در ضمن نظریه او نمی گوید که چرا طفل هجده ماهه به جلو و عقب می دود و جیغ می کشد و فریاد می کند، در صورتی که کودک 12 ماهه موش و گربه بازی می کند. نظر هال در این که اشخاص غیر کامل در عقل، خواه کودکان یا غار زیان از نظر بازی به یکدیگر شباهت دارند کاملاً صحیح است، ولی این دلیل بر ان نیست که کودک همان مراحلی را که بشر از ابتداء تا کنون پیموده باید سرنماید ازطرفی مسلم است که کودک از بازی اموری می آموزد که در زندگی بعدی او دخالت دارد ولی نمی توان قبول کرد که کودک برای یاد گرفتن کارهایی که بعداً بایدعهده دار گردد به بازی می پردازد.

اقای جلالی می گوید: بازی خوش آیند است، کودکان تندرست احتیاج به تشویق برای بازی ندارند، آنها از آن جهت بازی می کنند که می خواهند بازی کنند. بازی برای آنها هدف و غایت است، بیشتر اوقات بیداری آنها در یک نوع فعالیت که رضایت خاطر آنها را فراهم می سازد صرف می شود و رضایت خاطر از آن جهت حاصل می شود که فعالیت آنها لذت بخش است.

با توجه به تعریف و نظریه های گوناگونی که در مورد بازی مطرح است و خلاصه ای از چند نظریه در صفحات گذشته بیان شد می توان گفت :

« هر گونه فعالیت جسمی یا ذهنی هدف داری که در اوقات فراغت یا اشتغال و در جهت کسب لذت، تمرد اعصاب، آرام بخش جسم یا ذهن بازی گره اقناع نیازهای آنی یا دراز مدت فرد یا گروه، چه به صورت انفرادی یا گروهی انجام گیرد بازی نامیده می شود.

تعریف بالا مبین چند خصوصیت است.

1-

2-

3-

4-

5-

6-

فایده و اهمیت بازی

در مقابل تمایل تعداد زیادی از دست اندرکاران تعلیم و تربیت برای دخالت دادن بازی به عنوان جزیی از فرآیند آموزش و پرورش کودکان در موسسات رسمی و غیررسمی و اضافه نمودن آن به برنامه های تربیتی، گروهی نیز به مخالفت  با آن پرداخته و انتقادهایی بر بازی وارد ساخته اند.

به طور کلی این منتقدین بر این اعتقاداند که توجه به بازی باعث می شود تا تربیت بر محور لذت قرار  گیرد. و در نتیجه کودکان از نقش سازنده کار و زحمت دوری کنند که البته تجربیات دانشمندان دال بر رد این نظریه می باشد.