مقاله راه های ترویج فرهنگ خلاقیت و نوآوری

مقدمه

نگاه کردن متفاوت به مساله و رسیدن به یک راه حل جدید، همان چیزی است که عموماً از آن به خلاقیت تعبیر می­شود. اما خلاقیت مفهومی نیست که بتوان آن را در یک جمله و حتی یک کتاب مفصل هم توضیح داد. خلاقیت در حقیقت، فرآیندی است که در ذهن فرد خلاق اتفاق می­افتد و حاصل آن شکل گرفتن یک ایده­ی جدید با یک راه حل ابتکاری است.

این که خلاقیت ذاتی است یا اکتسابی، موضوعی نیست که این روزها ضرورت بحث بر سر آن در میان باشد. دنیای امروز تلاش می­کند خلاقیت و مباحث مرتبط با آن را، چه در زمینه­های روان شناسی و علوم تربیتی و چه در زمینه­های مدیریت و کسب و کار، به درستی بشناسد و ابعاد مختلف آن را توسعه دهد. کتاب­های فراوانی که درباره­ی تکنیک­های افزایش خلاقیت در افراد و در سازمان­ها نوشته شده­اند، گویای این حقیقت می­باشند که توجه به خلاقیت و توسعه­ی ان در سازمان، نه تنها باعث می­شود که افراد از کار خود احساس رضایت بیش­تری کنند، بلکه در پیش برد سازمان و افزایش بهره­وری و رسیدن به موفقیت­های بزرگ سهم عمده­ای دارد.

برای آن که بتوانیم خلاق باشیم، باید ابتدا معنی و مفهوم خلاقیت را به درستی بشناسیم و بتوانیم بین خلاقیت، هوش، دانش و مهارت تفاوت قائل شویم. دانستن این که ساختار ذهن چیست و چگونه در فرآیند شکل گیری تفکر خلاق تاثیر می­گذارد، با این که ممکن است مستقیماً روی افزایش خلاقیت فرد اثر نگذارد، بدون تردید باعث می­شود که نگاه فرد به روش­ها و تکنیک­هایی که برای افزایش خلاقیت مطرح می­شوند تغییر کند.

بعد از این­ها وقت آن است که این روش­ها را امتحان کنیم؛ روش­های فردی. می­توانیم ذهن را درگیر حل یک مساله­ی جدید کنیم، یا اینکه سعی کنیم مسائل دور و برمان را به روش­هایی که متخصصان این رشته پیش نهاد داده­اند حل کنیم.

الف - تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت

پرورش عنصر انگیزشی خلاقیت باید اساساً در بستر خانواده صورت گیرد، زیرا مستعدترین محیط برای شکل دهی آن محیط کلامی و نظام تربیتی و رفتاری خانواده است. کودک و نوجوان اوقات زیادی را در خانواده سپری می­کنند، بنابراین این طبیعی است که بیشترین تاثیر را نیز از آن بپذیرد. بیان این نکته از آن روست که بگوییم هر چند می توان در محیطی غیر از خانواده (آموزشگاه یا جایی دیگر) به تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت مبادرت ورزید، اما تاثیر این عوامل با اندازه و اهمیت عامل نخستین نیست. پس بهتر است که هدایت­ها و روش­های اتخاذ شده محیط دوم یعنی «محیط یادگیری» به محیط نخستین یعنی خانواده نیز انتقال یابد و در آنجا هم مورد تمرین و تقویت قرار گیرد؛ این انتقال زمینه­های تثبیت و تحکیم انگیزش خلاقه را بیش از پیش فراهم آورد.

آمابیلی (1988) معتقد است، برای رسیدن به خلاقیت بهتر است که انگیزه و به ویژه انگیزه درونی پرورش پیدا کند و در جایی دیگر به نقش اهمیت انگیزش بیرونی اشاره می­کند. ما ضمن احترام به این نظر توصیه­هایی در قالب انگیزه درونی و بیرونی ارایه می­کنیم.

چون فعالیت انگیزشی خلاق عمدتاً ماهیتی کلامی دارد، یعنی باید به وسیله کلام و روابط کلامی وارد آن شد شاید درست نباشد که آن را محدود به فضای خاص کرد. در کودکان انگیزه معمولاً حالتی کلی و عمومی دارد. گاهی درونی می­شود و گاهی بیرونی. برای آن که کودکان موفق شوند به انگیزه خود سازمان دهند و جهت ان را مشخص کنند (درونی سازند یا بیرونی) طوری که برجستگی با یکی باشد برخورد کلامی ما یا به عبارت ساده­تر برخورد شفاهی ما نقشی اساسی دارد. آنچه هسته و محور برخورد را می­سازد گرایش و جهتی است که در خود پاسخ یا کلام نهفته است؛ آیا کلام مشوق انگیزه درونی است یا بیرونی. بنابراین، در اولین گام آموزش « انگیزه» باید به جهت پاسخ­ها و هدایت­های کلامی فرد توجه کافی داشته باشیم. برای مثال وقتی از کودک می­پرسیم چرا بازی نمی­کنی و او می­گوید حوصله ندارم و پاسخ ما را در جهت دادن به رفتار کودک ممکن است این چنین باشد:

- اگر به او بگوییم خوب است که تو هم مثل بقیه بچه­ها بازی کنی به رفتار او جهتی بیرونی می­دهیم

- اگر بازی را به میل، تصمیم و انتخاب او واگذاریم رفتارش را جهتی درونی می­بخشیم.

اکنون که اطمینان حاصل کردیم باید مراقب سوال­ها و پاسخ­های خود باشیم. به سراغ روش­هایی می­رویم که به انگیزه درونی کودکان دامن می­زند. نوع برخوردهای کلامی مثبت که در این رابطه می­توان داشت عبارتند از:

مثال: شرکت در بازی کاردستی

برخوردها: - آیا این بازی را دوست داری؟

- دوست داری این بازی چگونه برگزار شود؟

- چه احساسی نسبت به ساختن کاردستی داری؟

- دوست داری چه چیزی را درست کنی؟

- دوست داری چه وسایلی در اختیار شما باشد؟

- دوست داری ...

در این مثال، خود کودک و احساسات و علاقمندی­های او محور فعالیت است. به او امکان داده می­شود هر طور دوست دارد عمل کند نه آن طور که ما دوست داریم. ممکن است ما به ساختن گل علاقمند باشیم و او به ساختن خورشید؛ چنانچه در این فعالیت نظر و گرایش ما غالب باشد جهت انگیزه کودک بیرونی خواهد شد. یعنی او یاد می­گیرد که به چیزی غیر از احساسات و علاقمندی­های خود بیندیشد. چیزی که دیگران و محیط به او می­دهند. بنابراین در این نوع از فعالیت هدایت انگیزه به خود کودک واگذار می­شود. اما در عین حال ممکن است این سوال پیش بیاید که شاید کودکان توقع زیادی داشته باشند و ما به دلیل محدودیت نتوانیم ابزار یا امکانات دلخواه آنها را تامین کنیم، در این مواقع توصیه نمی­شود که به تمام خواسته­های کودک بپردازیم بلکه می­توان رفتاری مشابه روش زیر داشت:

- نباید با تحکم به کودک فهماند که امکانات محدود است.

- باید کودک را ترغیب کرد که امکانات را ببیند و بدون اظهار نظری اضافی در مورد کمبود وسایل و ... به او گفت ما این­ها را در اختیار داریم تو دوست داری کدام را انتخاب کنی؟

- حتی اگر کودک دست به انتخاب نزد، با ارتباطی متمایل به سوی انگیزه درونی می­توان از او خواست یا وسایل دلخواه را از منزل بیاورد یا به فعالیت دلخواه دیگری بپردازد.

- در هر حال مهم این است که کودک با هدایت ما خود به تصمیمی دلخواه و درست (از این نظر که شکایتی نداشته و آن را دوست داشته باشد) برسد و مسئولیت آن را قبول کند.

گام دوم انگیزه درونی و بیرونی را هم زمان استمرار می­بخشد، جدی گرفتن و بها دادن به آنها است. اگر ما به هدایت کودک به این هدف که خود تصمیم بگیرد، انتخاب کند، و بسازد می­پردازیم. باید به مسئولیت­ها، تصمیم­ها، انتخاب و آثار او نیز عمیقاً توجه کنیم. در این رابطه توصیه می­شود، رفتارهای ابتکاری و سازنده کودک ولو کوچک و ناچیز مورد تشویق قرار گیرد. در این مواقع بهتر است از تشویق­ها و دلگرمی­هایی که انگیزه درونی را قوت می­بخشد استفاده شود. عموم این تشویق­ها ماهیتی کلامی دارند، نمونه­هایی نظیر آنچه در زیر پیشنهاد می­شود از این قبیل­اند:

- تصمیم جالبی گرفتی، موفق باشی.

- خانه قشنگی ساختی معلوم است برایش زحمت زیادی کشیدی.

- پشتکارت قابل تحسین است.

- فکرهای خیلی خوبی داری، باید آنها را جدی بگیری.

- بالاخره آنچه را دوست داشتی، ساختی.

- انتخاب شما هم خوب است.

برای تداوم انگیزه درونی هم زمان می­توان از مشوق­های غیر کلامی نیز استفاده کرد. نسبت بین این که آیا باید همیشه تشویق­ها کلامی باشد یا چیز دیگر این است که گرایش غالب، معمولاً به طرف تشویق­های کلامی (و با جهتی درونی) است، اما در پاره­ای موارد شکل­های دیگری از تشویق موثرتر است. باید به رفتارهای ابتکاری، خلاقه و سازنده کودک جایزه نیز داد و کودک را مستحق دریافت هدیه­ای خوشحال کننده دانست. در چنین شرایطی دامنه تشویق و هدیه می­تواند از شرکت دادن اثر کودک در یک نمایشگاه کوچک تا دریافت وسیله مورد آرزو نوسان پیدا کند.

به طور کلی، اگر چه نظام تشویق و ترغیب در افراد خلاق «درونی» است اما آنها نیز گاهی به محبت و دلگرمی که از قاعده و روشی عادلانه پیروی کند و بدون چشم داشت در اختیار آنها قرار گیرد.

ب – تقویت عناصر شخصیتی خلاقیت

در بین مولفه­ های شخصیتی خلاقیت چند عنصر را به سادگی نمی­توان پرورش داد. به عبارت دقیق­تر، این گونه عناصر بیش از همه نیازمند تقویت در بستر خانواده و به ویژه مدرسه هستند. علت نیز این است که چند ساعت آموزش تاثیر شگرف و محسوسی بر آنها نمی­گذارد: اعتماد به نفس، اراده مستقل و پذیرش خطر نمونه­هایی این گروه به شمار می­روند. این عناصر معمولاً در طول زمان و تحت تعلیمات ساده و پیچیده والدین، معلمان و مربیان شکل می­گیرند. بنابراین این ساده انگاری است اگر تصور کنیم در مدت کوتاهی می­توانیم این ویژگی­های مهم را در افراد پرورش دهیم. ما با رعایت این ملاحظات به شیوه­های پرورش عناصر شخصیتی خلاقیت اشاره می­کنیم که قادر به زمینه سازی تقویت این عناصر هستند:

1- اعتماد به نفس و اراده مستقل

هر چند اعتماد به نفس و اراده مستقل از نظر مفهومی جدا از یکدیگر فرض می­شوند ولی دو روی یک سکه­اند. اراده مستقل در کنار اعتماد به نفس تحقق می­یابد و اعتماد به نفس نیز با یاری اراده مستقل بروز و ظهور پیدا می­کند. به این دلیل ما آنها را در ارتباط با هم مطرح می­کنیم.

فعالیت اعتماد - اراده : برای پرورش این دو عنصر مهم در کودکان سه گام در قالب راه­هایی که به ایجاد اتماد به نفس و اراده منتهی می­شوند پیشنهاد می­شوند.

گام اول – شناخت توانایی­ها و قابلیت خویش

اولین گام در پرورش اعتماد به نفس و اراده مستقل این است که کودک بداند چه توانایی­ها، قابلیت­ها و مهارت­هایی دارد. چنانچه این تصور بریا کودک فراهم اید که به چه چیزهایی علاقمند است و چگونه باید به آنها بپردازد قدم مهمی در راه کشف خویشتن برداشته است.

یکی از فعالیت­های پیشنهادی می­تواند این باشد که به کودک کمک کنیم به برداشت و تصویر درستی از توانایی­ها و علاقمندی­های خود برسد؛ یعنی کشف چیزهایی که بیشترین رغبت و تمایل را برای آنها دارد. این کشف از طریق مکالمه با کودک، بازی با او، نظر خواهی از والدین، گرایش­هایی که به اسباب بازی­ها یا فعالیت­ها نشان می­دهد، چیزهایی که می­سازد یا درست می­کند و ... محقق می­شود. معمولاً کودکان (خلاق) به یک یا چند موضوع علاقه زیادی دارند. این وظیفه مربی یا دوستداران کودک است که علاقمندی او را کشف و برای پرورش آنها برنامه ریزی کند. اگر کودک به موقعیت­های کوچک و بزرگی در این زمینه دست یابد قطعاً در باور و اعتماد به خوشتن به پیشرفت­های زیادی نایل خواهد شد. در دوران کودکی بهتر است کودک را با چنین اقدام­هایی به خودباوری رساند و در دوران نوجوانی سطحی وسیع­تر را مدنظر قرارداد. در این رابطه ضرورت دارد بدون آن که به مجموعه اوقات فراغت کودکان لطمه­ای وارد شود، هر کودک برنامه­ای ویژه شناخت قابلیت­های خود داشته باشد. در این برنامه نیز تاکید می­شود کودک باید به سوی انگیزه درونی هدایت شود، طوری که خود کودک بتواند نقش یک ارزیابی کننده و کاشف را برای خویشتن بازی کند.