با توجه به محبوبیت روز افزون کشت و کار گلخانه ای در کشورمان و اهمیت صادرات این محصولات به کشورهای حاشیه خلیج فارس و آسیای میانه، نیاز به دقت در برداشت و بسته بندی محصولات گلخانه ای حائز اهمیت است. در یک گلخانه مکانیزه با تجهیزات مناسب و مدرن می توان حداقل 10 ماه در طول سال به تولید رسید که با یک برنامه ریزی مناسب می توان مراحل پس از برداشت را نیز بصورت مکانیزه انجام داد. امید است که این مقاله بتواند در این راستا کمکی به کشاورزان عزیز و زحمتکش کشورمان باشد.
بخش اول: برداشت
1.1 سیستم های برداشت
برداشت یعنی جمع آوری قسمتهائی از گیاه که دارای جذابیت تجاری هستند. این قسمت ها عبارتند از: میوه مانند گوجه فرنگی ، فلفل، سیب ، محصولات ریشه ای مانند چغندر، هویج، سبزیجات برگی مانند اسفناج، پیازها مانند پیاز و سیر ، میوه های زیرزمینی مانند سیب زمینی ، مارچوبه ، گلها مانند بروکلی و کلم و غیره میباشند. برداشت نشان دهنده پایان دوره رشد و آغاز آماده سازی یا ایجاد شرایط مناسب محصولات تازه برای بازاراست.
برداشت ممکن است دستی یا مکانیزه باشد. اما در مورد برخی محصولات مانند سیب زمینی، پیاز، هویج و غیره میتوان ترکیبی از هر دو سیستم را استفاده کرد. در این موارد شل شدن مکانیکی خاک برداشت دستی را آسان میسازد. انتخاب یک سیستم برداشت بستگی به نوع محصول، مقصد و سطح زیرکشت آن محصول دارد. میوه ها و سبزیجات که بمنظور مصرف تازه برداشت میشوند از طریق دستی و آنهائیکه به جهت پروسه شدن و یا در مقیاس بالا برداشت میشوند اصولا" از طریق مکانیزه برداشت میشوند.
مزیت های اصلی برداشت مکانیزه سرعت و کاهش هزینه ها در مقادیر برداشت شده است. البته بعلت ریسک صدمات وارده برداشت مکانیزه، این سیستم را تنها میتوان در موارد برداشت های یک نوبته انجام داد. تصمیم به خرید ماشین آلات برداشت مکانیزه نیازمند ارزیابی دقیق سرمایه گذاری اولیه ، هزینه های نگهداری و دوره طولانی بیکاربودن آنها میباشد. بعلاوه کلیه عملیات، برای مثال فاصله بین ردیف ها، تسطیح زمین، سمپاشی، عملیات داشت محصولات که میتوانند خود را درمقابل صدمات ناشی از مکانیزاسیون مصون نگه دارند و ساختمان ها باید مخصوصا بمنظور برداشت مکانیزه طراحی شده باشند . آماده ساختن محصولات برای بازار( درجه بندی ، تمیز کردن، بسته بندی و غیره) و زنجیره فروش همچنین باید قادر به اداره حجم بالای محصولات باشند.
برداشت دستی بخصوص در مورد محصولاتی که دارای دوره برداشت طولانی هستند مناسب است. در صورتیکه به علت وضعیت آب و هوائی میوه ها سریع رسیده میشوند و نیاز به برداشت بلافاصله باشد ، برداشت را میتوان با افزایش تعداد کارگران سرعت داد.
مزیت اصلی برداشت دستی نسبت به برداشت مکانیزه اینست که کارگران قادر به انتخاب مرحله رسیدن میوه و اداره کردن محطا طانه آن میباشند که نتیجه آن کیفیت بالای محصول با حداقل آسیب دیدگی است. این موضوع در محصولات تازه و نرم ا همیت دارد. اگر چه آموزش مناسب کارگران و نظارت بر آنها مورد نیاز است.
کارگران قراردادی برداشت همچنین در کیفیت نهائی محصول تاثیر میگذارند. هنگامیکه حقوق ها بصورت هفتگی ، هر دو هفته یا ماهیانه پرداخت میشوند نسبت به پرداخت های جعبه ای ، ردیفی یا متری ، برداشت ها از دقت بالاتری برخوردار میشوند. آماده ساختن تیم ها و تقسیم کار صحیح همچنین بر کیفیت محصولات برداشت شده تاثیر میگذارد. ساعات کار طولانی با استراحت کم و شرایط نا مناسب محیطی از قبیل گرما و سرما ممکن است باعث اداره نا مناسب محصولات و آسیب دیدگی آنها شود. نیروی کار برداشت باید آموزش مناسب دیده باشد تا بتواند محصول را در مرحله مناسب رسیدن یا نرمی انتخاب کرده و بعلاوه با استفاده از تکنیک های جدا کردن صدمات را به حداقل برساند.
1.2 رسیدن و آماده برداشت شدن محصولات
در بسیاری از مواقع، رسیدن و آماده برداشت بودن بمعنای مترادف استفاده میشوند، در صورتیکه از نظر فنی "رسیدن" را بطور صحیح میتوان در مورد میوه هائی مانند گوجه فرنگی، هلو، فلفل دلمه ای و غیره استفاده کرد. در این مورد، مرحله مصرف میوه پس ازیک سری تغییرات بخصوص در رنگ، لطافت و مزه ادامه دارد. از طرف دیگر در مواردیکه این تغییرات اتفاق نمی افتند مانند کاهو، اسپارگوس و چغندر، واژه " آماده برای برداشت" مناسب تر است.
"درجه رسیدن " واژه ای است که در شاخص برداشت بصورت بسیار گسترده درمورد میوه استفاده میشود. اما ، رسیدن تجاری بایستی بصورت جداگا نه از رسیدن فیزیولوژیکی مورد توجه قرار گیرد. رسیدن فیزیولوژیکی پس از پایان رشد بدست میاید. ممکن است پس از آن مرحله رسیدن میوه به حد مورد تقاضای بازار ادامه داشته باشد یا خیر. هرمیوه در مرحله رسیدن فیزیولوژیکی دارای علائم خاصی است. برای مثال در گوجه فرنگی حجم ژلاتینی لوکول های داخلی را پرکرده و تخم ها را نمیتوان با چاقوی تیز برش مقطعی داد. در فلفل دلمه ای، تخم سفت تر شده و سطح داخلی میوه شروع به تغییر رنگ میکند.
رسیدن یا نرم شدن بیش از حد پس از رسیدن تجاری پدیدار میشودوآن زمانی است که میوه بیش از حد نرم میشود و قسمتی از مزه خود را از دست میدهد. اما این خود شرایط ایده آل برای آماده ساختن مربا ها یا سس ها میباشد. رسیدن تجاری ممکن است با رسیدن فیزیولوژیکی منطبق باشد یا نباشد. در مورد خیار ، کدو، نخود فرنگی و غیره رسیدن تجاری خیلی زودتر از پایان رشد انجام میشود.