موقعیت جغرافیایی طبیعی وانسانی درگز
شهرستان درگز در 130 کیلومتری شمال مشهد ودر 37 درجه و28 دقیقه عرض شمالی و59 درجه و7 دقیقه طول شمالی قرار گرفته است . این شهرستان از شمال به جمهوری ترکمنستان واز شرق به کلات واز جنوب به شهرستانهای قوچان وچناران واز سمت غرب به قوچان محدود گردیده است . این شهرستان مساحتی بالغ بر 8597 کیلومتر مربع دارد وجمعیت آن براساس سرشماری سال 1375 ، 78097 نفر تخمین زده شده است . درگز دارای چهار بخش چاپشلو ، نوخندان ، لطف آباد ومرکزی می باشد وارتفاع آن از سطح دریا 500 متر است . این شهرستان دارای رشته کوههای بسیاری است که از میان آن می توان از زرین کوه در شمال ، کوران داغ وقره داغ در مغرب وهزار مسجد در جنوب نام برد . رودخانه های پرآب وخروشانی همچون درونگر – زنگلانلو – دربندی علیاء از منابع مهم آب این شهرستان به شمار می روند وبه واسطه بارندگی مناسب واقلیم مطلوب این شهرستان دارای جلگه ها ، دره ها ، ودشت های حاصلخیزی است که جلگه زنگلانلو ، نوخندان ، درونگر ، قره باشلو ومیانکوه ودشت لطف آباد از آن جمله اند .
مردم درگز از نژادهای ترک ، کرد ، ترکمن وفارس هستند وبه زبانهای مختلف ترکی ، کردی وفارسی تکلم می کنند . دره معروف تندوره در جنوب غربی درگز از مناطق زیبا ودیدنی این شهرستان است . درگز از شهرهای تاریخی این سرزمین به شمار می رود وبه گواهی مستندات مکتوب تاریخی در نسخ گوناگون از این شهربا نام های داراگرد ، نیسایا ، نساء ، آپاوارتاکن ، ابیورد وخاوران یاد شده است .
فرهنگ عامه
فرهنگ عامه طایفه ای وایلی مردم شهرستان درگز ، در گذشته چنان بود که هر طایفه وایل سنن وعادات ورسوم خاص خود را داشته اند ، ولی امروز در اثر روابط اجتماعی در طول زندگی چند نسل واختلاط وامتزاج اقوام در مجموع ترکیب یک فرهنگ ملی بدیعی را بوجود آورده اند که از هر حیث مطبوع ودلپذیر است .
رقص محلی
در اکثر روستاها به خصوص مناطق کردنشین ، در اعیاد وجشن های نوروزی یا عروسی ، دختران وزنان در یک دایره بزرگ ودر محوطه وسیع متصل بهم با لباسهای زیبا ورنگارنگ که دور یقه پیراهن (کوینک Koyngk) با نواری از سکه دوزی آرایش یافته وروسری گلدار ابریشمی یا شماق کرده و روی پیراهن نیم تنه گلدوزی شده پوشیده ، وبا شلوار (شلیته) گلدار قیطان دوزی شده دربر ، همراه با آهنگ دهل وسرنا، یک قرصه یا دو قرصه می رقصند وضمن رقص که روی پشتشان به همدیگر است به آهستگی دور می زنند .
زنان وجوانان ومردان هم ، درپشت بامهای اطراف یا کنار آن فرش انداخته ونشسته ویا حلقه وار به تماشای رقص دختران وزنان می ایستند .
جوانان محل در حین رقص ، دختر دلخواه را دیده وپسندیده برای نامزدی انتخاب می کنند ، در این موقع اطرافیان دختر متوجه او می شوند وحرفهای بیخ گوشی درمی گیرد ودختر با لبخند غرورآمیزی وسرخی شرم بر چهره از امتیاز خود بر دیگران مسرور وخوشحال می شود . در روستاهای درگز ، پسر ، دختر دلخواه خود را بیشتر به هنگام آب از چشمه یا کار در مزرعه انتخاب می کنند .
مراسم عروسی
در درگز مانند سایر شهرهای خراسان ، تا سال 1300 شمسی ، که هنوز تحصیلات متوسطه وعالیه توسعه نیافته ودر محل وسیله تحصیل بیش از ابتدای فراهم نبود ، وپسرهای خانواده ، پس از تحصیلات ابتدای ناگزیر بودند دنبال کار پدر بروند وبه فعالیت بپردازند . رسم چنین بود که پسران را در سنین پانزده تا هیجده سالگی داماد نمایند .
سنت وتعصب خانواده ها در دامادی پسران خود این بود ، که حتماً دختر را از خانواده های قوم وخویش وایل وطایفه خود انتخاب نمایند ودختران خود را هم همینطور به پسرهای قوم وخویش وطایفه خود بدهند که متاسفانه این ازدواج اجباری که از ابتدا توأم با دلسردی وبی اعتنایی بود بعد از مدتی کوتاه بهم می خورد ومنجر به طلاق می گردید یا مطابق معمول زمان دختر دیگری روی زن اولی برای پسر خود می گرفتند ، به همین علت در آن موقع اکثر درگزیها دارای دو یا سه یا چهار زن عقدی در خانه بودند وبرای هر زن اطاق وزندگی علیحده ای فراهم می ساختند ، ودر نتیجه زاد وولد در خانواده ها بین هشت تا دوازده وبیشتر فرزند دختر وپسر بود .
اکنون ، این عادات ورسوم ، با توجه به نتیجه نامطلوب وعواقب ومشکلات آن ، به خصوص از لحاظ اقتصادی متروک شده است . ایلات وطوایف درگز معتقد بودند که دختر یک خانواده یا طایفه نباید از بین آنها خارج شود وبه قبیله ای غیر خودی برود خصوصاً تعصب داشتند که دختر وپسر عمو ودختر عمه وپسردایی ودختر خاله وپسر خاله از کودکی نامزد هم گردند ، واین نامزدی را «دیقلی» می گفتند وبه این عهد وپیمان خود استوار بودند وبدان عمل می کردند ولو آنکه بعد از بزرگ شدن دختر وپسر به هم علاقمند ودلبستگی نداشته باشند یا خاطر خواه دیگری گردند ، شکستن این عهد وپیمان را ننگ خانواده می دانستند . امروز دیگر عنوان «بیزیمکی» و «اوزگه» یعنی طایفه خودی وغیره از بین رفته است .
نحوه انتخاب همسر
همانطوری که در فوق ذکر شد ، تا چهل سال قبل ، پسران اکثر خانواده های ایلات وطوایف درگز شخصاً در انتخاب دختر دلخواه خود آزاد نبودند ودختری را که پدر ومادر برای او دیقلی (نامزد) کرده ویا بهداً از خانواده ای وابسته بخود انتخاب کرده بودند ناگزیر می شدند به همسری خود بپذیرند . ولی در اثر نتیجه بدی که این قبیل وصلت ها در پی داشت ، واغلب منجر به بروز اختلاف وکدورت ومنازعه بین قوم وخویش ها وهم قبیله ای می شد . به تدریج پسر را در انتخاب دختر تا حدی آزاد می گذاشتند . مشروط بر اینکه سعی کند این دختر از بین دختران قبیله خود باشد ، مثلاً ترکمن ها از ترکمن ها ، کردها از کردها ، ترکها از ترکها ، فارس ها از فارس ها .
پسران ، دختران دلخواه را چنانکه در صفحات قبل ذکر شد در عروسی ها ومراسم اعیاد وجشن ها به هنگام رقص دستجمعی یا به معرفی دلاله ها ویا افراد خانواده ، می دیدند ومی پسندیدند وانتخاب می کردند .
پسران کردها ، وترکمن ها ، به هنگام زیست در ییلاق ، که چادرها وآلاچیق ها را نزدیک به هم برپا می ساختند ودر مدت زندگی در ییلاق به اقتضای کار دامداری در مجاورت هم به سر می بردند . طبعاً در چنین وضع وموقعیت پسران ودختران ساکنین ییلاق همه وقت همدیگر را می دیدند وهم صحبت وهمکار ویا همبازی می شدند دختر دلخواه خود را برای همسری انتخاب می کردند .
خواستگاری
پدر ومادر برای پسر خود ، دختر یکی از بستگان ، یا هم طایفه خود را در نظر می گرفت یا پسر موضوع علاقمندی خود را نسبت به دختری که دیده وپسندیده بود به مادر وخواهر خود می گفت ، آنها برای دیدن دختر به بهانه ای به خانه دختر نزد مادر او می رفتند . طبعاً دختر برای آنان چایی وقلیان می آورد می دیدند واگر می پسندیدند به خانه برگشته ومطلب را به پدر پسر می گفتند واورا وادار می کردند که برای خواستگاری دختر جهت پسر خود اقدام کند . پدر هم قبلاً با گرفتن وقت به اتفاق چند نفر از بزرگان وآق سقلان (ریش سفیدان) خانواده وطایفه به خانه دختر نزد پدر او می رفتند واز دخترش برای پسر با این عنوان که ما قصد داریم ، مثلاً احمد را به نوکری یا غلامی به شما بدهیم ، وشما هم موافقت نمایید دختر خوب ونجیب زیبای خود را به نوکر یا غلام خود به همسری بدهید وما را در این وصلت به قوم وخویشی سرافراز ومفتخر کنید ، خواستگاری می کرد ، اگر پدر دختر با این پیوند موافق نبوده به عنوان اینکه هنوز دخترم کوچک است یا نامزد دارد ، خواستگار را از سرباز می کرد ، اگر موافق بود مهلت خواسته وپس از پرس وجو از کسب وکار وهنر پسر وآشنایی به وضع اخلاقی ومالی پسر با مشورت وموافقت ریش سفیدان طایفه خود جواب قبول به خانواده پسر می داد ، اعلام جواب قبول بین سه روز تا یک هفته بود .
مراسم نامزدی
پدر ومادر پسر ، پس از دریافت جواب قبول ، ساعت سعدی را تعیین کرده وبا گرفتن وقت به اتفاق زن خود وریش سفیدان طایفه به خانه پدر دختر می رفتند . آنها هم چند نفر از بزرگان وریش سفیدان طایفه خود را به این مراسم دعوت می کردند . پس از حضور همگی و تبادل تعارف وتمجید از صفات و محسنات وهنرهای پسر ودختر برای تعیین باشلق ، میزان مهریه ، میزان خرید وتهیه جهیزیه ، مخارج ونحوه برگزاری جشن عقد وعروسی ، به گفتگو می پرداختند . مبلغ شیربها بستگی به هنرهای دختر وکارایی وارزش مادی اوبرای خانواده داشت . مثلاً اگر دختر در کار : قالی بافی ، قالیچه بافی ، گلیم بافی ، پارچه بافی ، سوزن دوزی ، گلدوزی ودر امور کشاورزی ، ودامداری ، تجربه ومهارت و ورزیدگی داشت ، شیربهای آن دختر همچنین مهریه اش گران بود ، زیرا درآمد حاصل از این هنرها در تأمین هزینه زندگی خانواده ارزش و اهمیت خاصی داشت . تمام مبلغ شیربها که بین پانصد تا هزار تومان بود به مادر تعلق می گرفت زیرا اورا شیر داده وبزرگ کرده وهنرهای ارزنده ای به او تعلیم داده است . در بین ترکمانها زن بیوه جوان ، از دختران ، گرانتر بود زیرا در هنرهای دستی مجرب وهنرمند بود .
امروز این رسم را نمی پسندند وآن را یک نوع خرید وفروش دختر می دانند . پس از آنکه طرفین در تمام موارد به توافق می رسید کله قندی را که قبلاً تهیه کرده بودند به عنوان اعلام نامزدی دختر وپسر برای همسری در مجلس می شکستند وقطعات آن را در دستمال ابریشمی می بستند وبین حاضران مجلس تقسیم می کردند وسروکله قند را هم برای تهیه شربت جهت عروس وداماد در شب زفاف به مادر دختر می دادند که نگهدارد .
پدر ومادر ، در این مجلس انگشتری طلا ویک طاقه شال اگر توانا بود از ترمه تهیه می کردند به مادر دختر می دادند ودختر با به این وسیله رسماً برای پسر خود نشان ونامزد «اداخلی» می کردند وکله قندی را می شکستند وآن را قند شکنی می گفتند واین مراسم پس از پذیرایی با چای وشیرینی و شربت و قلیان خاتمه پیدا می کرد ، در این مجلس تمام شرایطی که مورد قبول طرفین
قرار گرفته بود در دو نسخه صورت بر می داشتند وهر نسخه را به دست یک طرف می دادند .