تحقیق مقاله شرح زندگی طالبوف

شرح حال

یگانه سند معتبری که درباره­ی شرح زندگی طالبوف در دست داریم، شرح حال مؤجزی است که طالبوف ، بنا به درخواست فریدون بیک کوچرلی و در حدود سال های 1906 – 1905 نوشته است. این شرح حال در روزنامه­یی که به همت همین فرد منتشر می شد،به چاپ  رسیده است. طالبوف در آن نامه، به طور خلاصه، از محل و تاریخ تولد، آثار قلمی خود، شغل و مکانی که در حال حاضر در آن زندگی می کند. سخن گفته است.

نام کامل وی میرزا حاجی عبدالرحیم  ابن ابی طالب نجار تبریزی، معروف به طالبوف است. او بعداً خود را طالب زاده نامید زیرا واژه ی «اف» (دقیقاً هم معنی زاده یا فرزند) پسوند نامهای روسی بود[1]. وی در کوی سرخاب تبریز در خانواده­یی نجارپیشه چشم به جهان گشوده  است خود وی تصریح می کند که پدرش استاد ابوطالب، نجار بود و جدش، استاد علیمراد همین حرفه را داشت[2].

طالبوف در حدود 17 – 16 سالگی شهر و دیار خود را مثل بسیاری از هموطنانش ترک کرده به تفلیس رفت و به کار مشغول شد. این امر باید در حوالی سال 1267 ، مصادف با سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه اتفاق افتاده باشد.

در مورد سن مهاجرت او نظر دیگری نیز وجود دارد. در مقاله­یی که به مناسب دخالت طالبوف در مجله­ی «ایران نو» انتشار یافته، چنین می خوانیم «حاجی ملا عبدالرحیم ... در سی سالگی شرح حال :

جزوه­ی روابط فرهنگی ایران و شوروی ، تبریز، 1326

مجله­ی راهنمای کتاب، شماره های 10 – 9 آذر دی 1348

رحیم رییس نیا، ایران و عثمانی، ج 1، ص 810

سه تفلیس رفته در آن جا با روشنفکران مسلمان و کنسول ایران روابط دوستانه بر قرار کرد».

در جایی دیگر نیز همین تأیید شده است «مرحوم طالبوف تحصیلات ابتدایی خود را اعم از صرف و نحو، منطق، فلسفه، در مدرسه طالبیه­ی تبریز اکمال (تکمیل) نموده و قریب سی سالگی از تبریز بادکو به رفت...[3]» اما خود طالبوف در نامه­یی به میرزا محمدابراهیم خان معاون الدوله در تاریخ جمادی الثانی 1323 نوشته است:

«من پنجاه سال است در روسیه هستم، مرا نشناختند در برلین یک ماهه شناختند[4]».

این نوشته قول او نسخت تأیید می کند. در مجله ایشیق (روشنایی) که سال دقیق آن مشخص نیست، اما حدود سالهای 1323 ه. ق (1905) منتشر می شد. اشاره شده است که:

«... وی ظلم و استبداد جاری در مملکت خود را تحمل نتوانست کرد و پنجاه سال بیش از این ترک دارد و دیار کرد ...»

در مورد علت مهاجرت او دلایل زیادی ذکر شده است . رحیم رییس نیا علت اصلی مهاجرت های گروهی و فرد در آن برهه­ی زمانی را «نابسامانی اقتصادی و عدم امنیت داخلی» ذکر می کند[5]. حائری دلیل مهاجرت شخص طالبوف را تلاش برای رسیدن به آرزوهای دور و درازی که در سر داشت، می داند[6]. اما به طور کلی دلیل مهاجرت او را با توجه به زمان و مکانی که در آن زندگی طی کرد، این گونه می توان دسته بندی کرد.

کسب ثروت، تحول و جداشدن از طبقه­ی فرودست. در آن زمان تبریز موقعیت تجاری و اقتصادی او را  در گذشته را نداشت و بعد از جنگهای ایران و روس عده­ی زیادی از تجار تبریز به همین دلیل رهسپار مناطقی دیگر، خصوصاً استانبول و قفقاز شدند. هم زبانی و گاهی خویشاوندی مشترک میان مردم تبریز و این نواحی نیز در تسریع این روند مؤثر بوده است.

علاقه­ی او به آموختن. به گفته­ی حائری ، او علاقه­ی زیادی به آموختن داشت و بیشتر وقت خود را به مطالعه­ی مطالبی اختصاص می داد که از زبان های اروپایی به روسی ترجمه شده بودند[7]. این کار او سبب شد که در عین آموختن زبان روسی، آثار معروف بسیاری را از نویسندگان روسی و اروپایی بخواند. مطالعه­ی مداوم و خواندن آثار بزرگان، زبان روسی او را به حدی تقویت کرد که توانست تعدادی از آنها را نیز ترجمه کند. علاقه طالبوف به آموختن علم، از خلال آثارش به خوبی قابل مشاهده است. این اشتیاق او تا حدی است که علی اکبر ولایتی آن را «علم زدگی» می نامند[8].

موقعیت خاص قفقاز به عنوان دهلیزی برای ورود افکار نو به ایران. در حقیقت قفقاز و ترکیه عثمانی در آستانه مشروطیت در معبر اصلی و مهم ورود افکار جدید به ایران و پناهگاهی برای روشنفکران ایرانی بود[9].

مهاجرت طالبوف به هر دلیل که اتفاق افتاده، در اوایل با سختی همراه بوده است. او نیز همانند بسیاری از ایرانیان به ناچار شد که به عنوان کارگر فصلی، مشغول کار شود. بر اساس اطلاعات رسمی، در سالهای 1903 – 1891 اقامت حدود 62000 نفر کارگر فصلی ایرانی در قفقاز به ثبت رسیده است[10]. آنان معمولاً در شرکت های نفتی و شیلات آذربایجان و کارگاههای راه سازی گرجستان کار می کردند. در داغستان «یک چهارم همه­ی کارگران در صنعت و حمل و نقل را ایرانیان تشکیل می دادند[11].»

او در چنین شرایطی زندگی و کار در تفلیس را نزد محمدعلی خان کاشانی ، یک ایرانی مهاجر از طایفه­ی شیبانیان کرمان، آغاز کرد. محمدعلی خان به کار مطالعه کاری راههای قفقاز ( که در زبان روسی پدارتچی می نامند) مشغول بود و در طول مدتی که در تفلیس و سایر شهرهای قفقاز به سر می بردف توانسته بود با کوشش بسیار سرمایه­ی قابل توجهی، فراهم سازد.

طالبوف در تشکیلات محمدعلی خان مشغول به کار گشت. رفت و آمد خانوادگی با این فرد باعث آشنایی او با فرزندانش شد نامهای ماهرخ و اسد که در جای جای آثار او به چشم می خورد، مربوط به این اشخاص است. عندلیب کاشانی در حق محمدعلی خان و فرزندانش اشعار متعددی سروده، تاریخ و مناسبت محمد علی خان و تولد هر یک از فرزندان او (اسدالله، مهدی، خاور، ماهرخ و خورشید) را در سروده هایش آورده است.

طالبوف بعد از سالها کار و کوشش در خدمت محمدعلی خان ثروتی جمع آوری کرد و توانست مستقلاً به کار مقاطعه کاری بپردازد.

وی در آن جا به عنوان پیمانکار راه سازی می کرد و راه پستی مسیر راستوف – استاورپل و و کئورگی نمسک – پاتی گورسک و ولادی قفقاز را اداره می کرد.

طالبوف با ار در شهرهای قفقاز سرمایه خوبی به دست آورد و جز طبقه سرمایه دار ان زمان گردید. در این فاصله زبان روسی را نیز به طور کامل یاد گرفت و خواندن آثاری ادبی این زبان، تأثیر به سزایی در به وجود آوردن آثار خود وی داشت.

در اواخر دهه­ی 1860 طالبوف به داغستان سفر کرد. این سفر با آغاز ساخت راه آهن در داغستان مصادف بود. وی محل سکونت دائمی خود را شهر تمیرخان شوره (به سوی ناکسک کنونی) مرکز اداری ولایت داغستان، قرار دارد و در آن چاپ پیمانکاری راه، اداره­ی مراسلات پستی در  مسیرهای مختلف و تجارت اشتغال داشت. او در این شهر بود که فعالیت روشنگرانه و خیرخواهانه­ی خود را آغاز کرد.

طالبوف در حدود سال 1306 روزنامه­یی را به نام شاهسون با همراهی سید محمد شبستری (ابوالفیاء) در استانبول منتشر کرد. طبق نوشته­ی محمدعلی تربیت تنها یک شماره از آن به چاپ رسیده است[12]. این روزنامه­ی بذله شد و طنز گونه، پسهنای منتشر شد و مضمون آن اصلاح طلبانه و علیه ظلم و ستم شاه بود.

طبق اطلاعات موجود طالبوف در دوران زندگی خود سه سفر به خارج از داغستان داشته است. اولین سفر او به استانبول در سال 1888 م صورت گرفته که، گفته ایرج افشار دلیل آن همان انتشار روزنامه هسون بوده است[13].

دومین سفر او سفر حج بود که در فوریه 1898 – 1317 به عنوان یک مسلمان معتقد به جا آورد. سومین سفر او ، سفری به برلین و وین است که اقامت یک ماهه­یی در آن جا داشته است. تاریخ این سفر طبق نوشته­ی ایرج افشار در سال 1902 و یا 1903 ، همزمان با سفیری احتشام السلطنه علامیر در برلین، صورت گرفته است[14]. اما بر اساس نامه­ای که خود طالبوف برای میرزا احمد ابراهیم خان معاون الدوله نوشته و در آن آمده است: «اول مای روسی به ویانه (وین) و برلین سفر کردم.امروز ده روز است که مراجعت نموده­ام.[15]» ، تاریخ ذکر شده نمی تواند صحیح باشد زییره معنای این نامه تاریخ دوم جمادی الثانی 1322 یعنی ژوئن 1905 را نسان میدهد.

دراین نامه طالبوف از ترجمه و احترامی سخن میگوید که در اروپا نسبت به او داده شده است: «جراید آلمان از بند 5 تفضیلات نوشته­اند و عکس مرا گذاشته­اند... من 50 سال در روسیه هستم ، مرا نشناختند ، در برلین یک ماهه شناختند.[16]»

علت این مسافرت راخود طالبوف ضعف چشم بیان کرده­، از آن شکایت میکند: « چشمهایم روز به روز کم نورتر میشود. اگر نمی نوشتم و نمی خواندم یحتمل بهتر می شد، اما چه فایده که نمی توانم از غذای روح خود بی نصیب شوم[17].

در نامه یی به ابوالقاسم مرتضوی می نویسد: «اینک پنجاه مکتوب که در روی میز من حاضر و چشم های بی نور من ناظر، که کی جواب خواهم داد.[18]»

چشمان طالبوف  در اواخر عمر به قدری ضعیف شد که برای برای خواندن و نوشتن مجبور بود، کاغذ را کاملاً به چشمانش نزدیک کند.

در دوره ی اول مجلس شورای ملی، طالبوف به عنوان نماینده ی آذربایجان از طرف مردم انتخاب شد. انتخاب او با وجودی که هنوز در قفقاز می زیست ، تنها به خاطر ارجح شناسی از نوشته ها و کوششهای پیشین وی بود. او قبل از آغاز انتخابات به یکی از دوستانش نوشته بود: «اگر بنده را انتخاب نمایند، سرقدم ساخته می آیم.[19]» همچنین پس از انجام انتخابات در پاسخ تلگرافی که برایش کردند، نمایندگی را پذیرفت و قول داد که در ماه صفر (یعنی سه چهار ماه بعد) بعد از سامان دادن به کارهایش روانه تهران شود ولی وفای به عهد نکرد. حتی هنگامی که هفت تن از دوازده تن نماینده­ی آذربایجان از طریق تبریز جلفا- باکو – انزلی عازم تهران بودند، «جناب حاجی عبدالرحیم آقا طالبوف » هم قول داده، وعده می گذارند که «اواسط ماه صفر المظفر عازم تهران شوند[20]». او در باکو به نمایندگان می پیونددد و همراه آنها در دید و بازدیدهای مختلف شرکت می کند و با آنها عکس دسته جمعی می گیرد. عکسی که نخستین بار در شماره­ی 13 (22 صفر 1325) مجله فیوضات به چاپ رسیده است (این عکس در بخش تصاویر موجود است)

حاجی میرزا ابراهیم آقا، یکی از نمایندگان آذربایجان که بعدها در جریان کودتای محمدعلی میرزا و بمباران مجلس شهید شد، گزارش مسافرت نمایندگان را از تبریز تا تهران نوشته، برای درج به جریده­ی ملی – ارگان انجمن تبریز فرستاد و آن گزارش در چند شماره مسلسل همان روزنامه به چاپ رسیده است. از این گزارش چنین بر می آید که مردم در شهرهای سر راه این سو و آن سوی ارس به گرمی از نمایندگان استقبال می کرده­اند. بعد از دیدار نمایندگان با کارگران فقیر صابونچی و مشاهده درد و رنج آنها، نمایندگان «با واپور جناب حاجی زین العابدین اقا به طر ف انزلی حرکت» می کنند، اما طالبوف از آمدن به ایران منصرف شده ، از آنها جدا می شود. او با مخابره­ی یک تلگراف صد کلمه­ای در 6 محرم 1325 / 20 فوریه­ی 1907 به مجلس، استعفای خود را از نمایندگی اعلام می دارد، اما مجلس آن را مسکوت می گذارد.

درباره انصراف او از نمایندگی و رفتن به تهران نظرهای مختلفی ابراز گردیده که گذشته از مسئله ممنوع شدن کتاب مسالک المحسنین ، ضعف پری و تاری چشمه، رنجیدگی از عقب ماندگی ماست و بیم از افسار گسیختگی و بی بند و باری حاکمان کشور و ... از آن جمله است.

کسروی می گوید: او در این زمان دل خوشی از این جنبش و کوشش ایرانیان نداشت[21]. کسروی برای این وازدگی او دو دلیل ذکر می کند، یکی ممنوع شدن خواندن کتاب مسالک المحسنین، و جلوگیری از عواقب آن و دیگری آزردگی او از شورش مردم تبریز به مناسبت «منع دخول و سوختن نسخه های[22]» روزنامه­ی ملانصرالدین . در ضمن به طعنه یادآور می شود که «طالبوف را چون کتابی نوشته شبود، ارج نهاد ، بی آن که  خودآگاه باشد، به نمایندگی اش برگزیدند.[23]»

کورش فتحی این نظر کسروی را قبول نکرده می نویسد «به نظر می رسد که قضاوت کسروی اندکی عجولانه باشد،چراکه بیش از هرچیز طالبوف را باید روشن فکری آرما نگه داشت تا عملگرا و لذا پر بیراه نیست که به نمایندگی مجلس به عنوان یک هدف و برنامه بنگرد. در ضمن او نظریه پردازی بود که قانون را می طلبید[24]». «قانونی که حقوق شاه و رعیت را تعیین می کند[25]». وی نظمی مدون و برخاسته از قانون را می طلبد که با نوع عملکرد مشروطه خواهان و ایجاد اختلاف به وجود آمده در صدر مشروطیت نمی خواند.

او به رغم تلاشهای روشنگرانه­ی فرهنگی خود بر این عقیده بود که «ایرانی و مجلس حکایت گاو دهل زن است» و «هر ایرانی که ملت خود را عبارت از آن سه هزار نفر [روشنگر] ... بودند و ایرانی را بیدار شده حساب نماید به ریسمان پوسیده آنها هیزم بچیند دیوانه است.» و «ایرانی تا کنون (تا اعلان مشروطه) اسیر یک گاو دو شاخه­ی استبداد بود، اما بعد از این اگر اداره­ی خود را قادر نشود، به گاو هزار شاخه­ی رجاله دچار گردد و آن وقت مستبدین به نابالغی ما می خندند و دشمنان اطراف شادی کنان لاحول کنند. فاش می گویم که من این مسئله [را] بی چون و چرا می بینم.[26]»

اسماعیل یکانی هم علت قبول نکردن نمایندگی از سوی او را، دوستی وی با میرزا علی اصغر اتابک ذکر می کند. یکانی اضافه می کند، موضوع انتخاب شدن او همزمان با استفاده شدید آزادیخواهان و به خصوص وکلای آذربایجان از اتابک دلیلی شد تا طالبوف به تهران نیاید و در مخالفت بر ضد اتابک شرکت نکند. دوستی طالبوف با اتابک بسیار صمیمانه بود به طوری که اتابک هنگام بازگشت به ایران در بادکوبه، با طالبوف ملاقات کرد و از او شنار شنامه­یی به عنوان سعدالدوله که هنوز از آزادیخواهان محسوب می شد، گرفت. اتابک در این مودر از ملکم خان هم که مورد علاقه و احترام بود چنین مکتوبی را گرفته بود[27].