در فرهنگ مهندسی نرم‌افزار، فرآیند یکپارچهٔ رشنال یا آر.یو.پی. (به انگلیسی: Rational Unified Process و به اختصار: RUP) نام یک فرآیند توسعهٔ نرم‌افزار است که شرکت آی‌بی‌ام آنرا تدوین کرده است. به طور خلاصه آر.یو.پی ارائه دهنده مجموعه‌ای از روشها برای کمک به مدیریت دقیق بر روی مراحل طراحی و پیاده‌سازی نرم‌افزارهای رایانه‌ای است. این فرآیند بستر مناسبی برای تولید و توسعه نرم‌افزار در اختیار تحلیل‌گران و طراحان سیستم‌های رایانه‌ای قرار می‌دهد.
آر.یو.پی چیست؟
این فرآیند یک روش نظام‌مند برای تخصیص کارها و مسئولیتها در یک تیم توسعه نرم‌افزار ارائه می‌دهد و هدف آن تولید نرم‌افزار بصورت بهینه و با کیفیت بالاست که بتواند نیازهای کارفرما را تحت یک برنامه زمانی مشخص و با بودجه قابل پیش‌بینی برآورده سازد. آر.یو.پی بهره‌وری تیم تولید نرم‌افزار را با فراهم نمودن دسترسی تمام افراد تیم به یک پایگاه دانش سهل‌الوصول به همراه راهنماها، الگوها و ابزارهای کمکی برای همه فعالیت‌های حیاتی توسعه، افزایش می‌دهد. از آنجا که تمام افراد به منابع یکسانی دسترسی دارند، لذا دید مشترکی برای توسعه نرم‌افزار برخوردار هستند.
آر.یو.پی امکان استفاده موثرتری از زبان یکپارچه مدلسازی (UML) را فراهم می‌سازد (دقت شود که در عین حال آر.یو.پی و یو.ام.ال کاملاً مستقل از یکدیگر هستند و نباید آنها را با هم یکی فرض کنیم). به کمک تکنیک های آر.یو.پی بخش‌های عمده‌ای از فرآیند تولید نرم‌افزار به طور خودکار انجام شده و همچنین استفاده از مدل‌های تولید شده در فرآیندهای گذشته در پروژه‌های جاری به سادگی امکان‌پذیر است. این فرآیند با موقعیت‌های مختلف تطبیق یافته و برای سازمانهای بزرگ یا حتی کوچک تولید و توسعه نرم‌افزار قابل استفاده است.
آر.یو.پی کلیه مراحل انجام یک پروژه شامل تحلیل سیستم، برنامه‌ریزی، بررسی ریسکها، تولید و تست نرم‌افزار را در بر می‌گیرد و چهارچوبی در جهت انجام صحیح و موفق پروژه‌های نرم افزاری فراهم می‌سازد.
چرا آر.یو.پی را یکپارچه نامیده‌اند:
این فرآیند از ترکیب و یکپارچه‌سازی چند فرآیند و متدولوژی شامل Booch، OMT و OSE دیگر ایجاد شده است.
از زبان یکپارچه مدلسازی (UML) به طور موثری بهره می‌گیرد.
مفاهیمی نظیر کلاس و شیء در متدهای قبلی علائم خاص و مختلفی داشته‌اند حال آنکه در آر.یو.پی یکسان شده‌اند.
مهم‌ترین مزایای آر.یو.پی
تسهیل توسعه تکراری نرم‌افزار
مدیریت نیازها
مدل کردن تصویری نرم‌افزار
بازبینی کیفیت نرم‌افزار
کنترل تغییرات در نرم‌افزار
امکان استفاده از طریق وب
ویژگی‌های آر.یو.پی
بر اساس یوزکیس‌ها عمل می‌کند.(نیازهای کاربر از طریق یوزکیس بیان می‌شود)
اساس آن طراحی معماری سیستم است و سیستم تولید شده از معماری استواری برخوردار خواهد بود.
مبتنی بر تکرار است.
قابلیت استفاده مجدد را فراهم می‌سازد زیرا پروژه به قطعات کوچک تقسیم و انجام می‌شود.
مراحل آر.یو.پی
مرحله ۱ - آغازین (Inception)
پایه پروژه و ابعاد آن در این مرحله مشخص می‌شوند. در این مرحله پروژه به طور کلی بررسی شده و هزینه و درآمد ناشی از آن محاسبه می‌گردد. در این مرحله برداشتی اجمالی از ابعاد پروژه بدست می‌آید. در انتهای این مرحله تصمیم برای انجام یا عدم انجام پروژه اتخاذ خواهد شد و تعهد لازم از کارفرما تهیه می‌شود.
مرحله ۲ - تحلیل پیچیدگی (Elaboration)
در این مرحله جزئیات بیشتری از نیازهای سیستم را جمع‌آوری شده و درک بهتری از پروژه صورت می‌پذیرد. بدین ترتیب تحلیل و طراحی سطح بالایی از سیستم صورت گرفته پایه معماری اولیه سیستم بنا می‌شود. در این مرحله نقشه ساخت سیستم تولید شده است.
این مرحله با پرسشهایی نظیر: در حال ساخت چه سیستمی هستیم؟ چه چیزهایی پروژه را به مخاطره می‌اندازد و چه ریسکهایی برای انجام آن وجود دارد. هر چه ریسکها بیشتر و بزرگ‌تر باشند، دقت بیشتری در انجام پروژه باید صورت گیرد.
بررسی ریسکها
ریسک‌های مرتبط با نیازمندیهای سیستم
هدف رسیدن به سیستمی است که خواسته‌های کاربر را به درستی انجام دهد. مهم است که این نیازمندیها به درستی درک شده باشند. در اینجا استفاده صحیح از یو.ام.ال میتواند بسیار موثر باشد. یوزکیس‌ها ابزارهای مهمی هستند زیرا تقابل کاربر با سیستم را بطور دقیق مشخص می‌کنند و اساس ارتباط کارفرما با تولیدکننده نرم‌افزار هستند. باید مهم‌ترین و پرخطرترین یوزکیس‌ها به طور مشخص تعیین شوند. هر چه بیشتر با کاربران نهایی سیستم مذاکره شود نتایج بهتری حاصل خواهند گشت. لازم است نمونه‌های اولیه برای قسمت‌های پیچیده و حیاتی یوزکیس‌ها باید ساخته شوند.
در همین زمان سایر نمودارهای مدلسازی نظیر نمودارهای کلاس (Class Diagrams)، نمودارهای فعالیت (Activity Diagram) و نمودارهای تقابل (Interaction Diagrams) نیز به کمک کاربران سیستم بخصوص کاربران ارشد که اطلاعات بیشتر و مهم‌تری از عملکرد سیستم دارند باید تهیه شوند.
ریسک‌های تکنولوژیکی
از خود می‌پرسیم، آیا تکنولوژی لازم برای ساختن این سیستم را در اختیار داریم؟ باید نمونه‌های اولیه‌ای از سیستم ساخته شده و عملکرد آنها تحت سیستم پیش‌بینی شده بررسی گردد. طراحی معماری سیستم در این مرحله صورت می‌گیرد. باید اجزا تشکیل دهنده سیستم، روش ساخت یا تهیه و طریقه اتصال آنها به یکدیگر مشخص شوند. بهتر از قسمت‌هایی که تغییر آنها سخت‌تر (یا غیرممکن) است در این فاز مدنظر قرار گرفته شوند تا در صورت عدم هماهنگی در همین مرحله تصمیمات مناسب اتخاذ شوند.
طراحی سیستم باید بگونه‌ای باشد که در آینده تغییرات و توسعه آن قابل انجام باشد. باید یوزکیس‌ها را بطور دقیق بررسی کنیم تا مسائلی که ممکن است طراحی سیستم را پیچیده‌تر کنند به طور واضح مشخص گردند.
نمودارهای یو.ام.ال زیر در این مرحله بکار می‌آیند:
نمودارهای کلاس و نمودارهای تقابل: اجزاء سیستم (Components) و نحوه تقابل آنها را نشان می‌دهند.
نمودارهای بسته بندی (Package Diagrams): یک دید سطح بالا از اجزاء سیستم فراهم می‌آورند.
نمودارهای گسترش (Deployment Diagrams): تصویری از چگونگی توزیع (پراکندگی) اجزاء سیستم نشان می‌دهند.
ریسک‌های منابع انسانی
برخی اشتباهات برنامه نویسان به سختی قابل کشف و حل هستند و رفع آنها مستلزم صرف وقت و هزینه بالایی است . آموزش نقش مهمی در این راستا بازی می‌کند چرا که پیشگیری بهتر از درمان است. اگر این امکان فراهم شود که برخی از اعضاء که در مراحل تولید پروژه‌های مهم‌تر نقش داشته‌اند و تجربه بیشتری دارند، هر چند برای مدتی کوتاه در پروژه همکاری کنند ریسک مشکلات ناشی از نیروی انسانی تا حد زیادی کاهش خواهد یافت.