مقدمه:
تاریخ مطبوعات
عهد ناصری
آغاز تاریخ مطبوعات به معنای اعم را در ایران، باید از سال 1232 ه .ق که نخستین اثر چاپی از کتاب در تبریز پدید آمد و یا به طور اخص از سال 1253 ه .ق دانست که روزنامه میرزاصالح در تهران انتشار یافت١. اولین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار از سال 1253 ه .ق تا چند سال بعد به طور نامنظم و به فاصلههای طولانی چند شماره منتشر شد، در سال 1267 ه .ق میرزا تقی خان وقایع اتفاقیه را منتشر کرد، از شماره 472 به نام روزنامه دولت علیه ایران موسوم گردید.
سپس این میرزا حسین خان مشیرالدوله بود که در زمان تصدی وزارتخانههای عدلیه و جنگ، روزنامههای علمیه و نظامیه را منتشر کرد که هر دو از روزنامههای خوب آن عهد محسوب میگردند در روزنامه نظامیه سه موضوع خاطرنشان شده بود که بیسابقه بود قید غیردولتی بودن نشریه، درخواست شرکت مردم در تحریر مقالات و تشکیل هیات تحریریه روزنامه نظامی به طور هفتگی انتشار مییافت ولی عمر آن به دو سال نکشید و تعطیل شد، مشیرالدوله به انتشار یک روزنامه دوزبانه به نام وطن هم دست زند که امورات آن قرار بود توسط بارون دونرمان بلژیکی انجام شود و امتیاز هم به نام او صادر شد اما این روزنامه فقط یک شماره منشتر شد و شاه از مطالب آن دلگیر شده و دستور تعطیلی آن را صادر کرد.
بعد از تهران و شیراز و تبریز و اصفهان که صاحب روزنامه شدند نمیتوان از ذکر نام ارومیه چشم پوشید. البته در این شهر تا پیش از نهضت مشروطه روزنامهای به زبان فارسی اعم از دولتی یا ملتی انتشار نیافت اما به اعتبار انتشار یک نشریه مذهبی عیسوی از طرف مبلغین مذهبی آمریکائی به زبان سُریانی برای آشوریهای تغییر مذهب داده از نسطوری به پرتستانی در ارومیه به نام «زاراریت باهرا» به معنی فروغ روشنائِی، ارومیه را باید شهر پنجم ایران از نظر روزنامهنگاری دانست.
بند ب: عهد مظفری
در زمان مظفرالدین شاه که از 1314 ه .ق تا 1324 ه .ق به طول انجامید علاوه بر روزنامههای دوران پیشین، دهها روزنامه هفتگی و ماهیانه و روزانه انتشار یافت که معروفترین آنها دو روزنامه تربیت و ادب بود که اولی در تبریز و مشهد و تهران و دومی فقط در تهران به طور متوالی انتشار یافت، روزنامههای این دوره بیش از جرائد دوران ناصرالدین شاه از آزادی گفتار و وسعت حوزه بحث برخوردار بودند.
از فرمان مشروطه تا پایان حکومت قاجار
بند الف: روزنامه های صدر مشروطه
در زمانی که فرمان مشروطیت صادر شد، در تهران نشریههای ایران، اطلاع، تربیت، ادب، شاهنشاهی، مجموعه اخلاق و در تبریز حدید، کمال و در بوشهر مظفری منتشر میشد. در شوال 1324 ه .ق پس از صدور فرمان مشروطه سه نشریه به طبع رسید ابتدا روزنامه مجلس در تهران که امتیاز آن طی دستخط شاه به میرزا محسن صدرالعلماء داده شد، این روزنامه که در زیر نام خود عبارت جدید «به کلی این روزنامه مطلق و آزاد است» را داشت.
با آغاز سال 1325 ه .ق کمتر از یک ماه از شروع زمامداری محمدعلی شاه میگذشت. در این سال به واسطه انحلال وزارت انطباعات ناگهان 99 نشریه وارد صحنه نشر کشور شدند.
مطبوعات این سال و چند سال بعد نسبتاً در خدمت حرکت اجتماعی بودند و صحنه انعکاس اندیشهها و عقاید مختلف مردم محسوب میگردیدند سبک نگارش جدید نثر روان و قابل فهم و بیان افکار به زبان ساده نیز موجب شده بود تا این نشریات حمایت عامه مردم را بدست آورند.
مقالههای مختلف روزنامهنگاران علیه محمدعلی شاه که به اعلام جرم وی علیه مدیران مطبوعات میانجامید، همین امر باعث توقیف مطبوعات شد و روزنامهنگاران مخالف شاه به حبس افتادند.
پس از سقوط محمدعلی شاه، احمد شاه به جای وی نشست و کشور توسط نائبالسلطنه اداره میشد. روزنامهنگاران مهاجر به کشور بازگشتند و در عرصه روزنامهنگاری ایران رونقی پدیدار شد مجلس، تهران، ندای وطن، مظفری، انجمن اصفهان، حبلالمتین و چند نشریه دیگر فعالیت خود را از سر گرفتند، چند نشریه از جمله نجات، شرق، ایران نو و پلیس ایران و ... نیز از جمله نشریاتی بودند که در سال 1327 پس از خلع محمدعلی شاه منتشر شدند و مطبوعات ایران وارد مرحله تازهای شدند.
بند ب: دهه آخر حکومت قاجاریه
براساس ضبط نویسندگان تاریخ مطبوعات از 1252 ق = (1215ش) تا 1304ش یعنی آغاز سلطنت پهلوی بیش از 983 نشریه ادواری که 179 نشریه نام اصلی و نام فرعی داشتهاند و بیش از 90 شبنامه در ایران منتشر شده است همچنین بیش از 130 نشریه فارسیزبان در خارج از کشور انتشار یافته است، 138 نشریه از مجموع این نشریات در طول 90 سال زبان احزاب، گروهها، جمعیتها، انجمنها و اتحادیههای دولتی بودهاند، 139 نشریه در شکل مجله منتشر شدهاند، و در بعد از مشروطیت بدون احتساب سال 1304، سال 1325 ق با ظهور 99 نشریه پربارترین سال و سال 1321ق با انتشار 14 نشریه فقیرترین سال به لحاظ تعداد است از این نشریات برخی عمر کوتاهی داشتهاند برخی طفل یک روزه بودهاند تعدادی سالیان دراز دوام آوردهاند و پارهای هرازگاهی به تعطیلی کشیده شدهاند و دوباره انتشار یافتهاند.
تعاریف قانونی مطبوعات
بند الف: قوانین اساسی
1- قانون اساسی مشروطه: اصل سیزدهم قانون اساسی مشروطه چنین اشعار میداشت: ... عموم
روزنامجات مادامیکه مندرجات آنها مخل اصلی از اصول اساسیه دولت و ملت نباشد مجاز و مختارند که مطالب مفیده عامالمنفعه را ... به طبع رسانیده و منتشر نمایند و اگر کسی در روزنامجات و مطبوعات برخلاف آنچه ذکر شد و به اغراض شخصی چیزی طبع نماید یا تهمت و افترا بزند قانوناً مورد استنطاق و محاکمه و مجازات خواهد شد.١
هر چند در این اصل تعریف به خصوصی از مطبوعات رائه نشده اما آمدن واژه مطبوعات به دنبال روزنامجات نشان میدهد که مراد از مطبوعات معنی اعم آن است یعنی هر آنچه طبع و چاپ میشود.
2- قانون اساسی جمهوری اسلامی: اصل یکصد و بیست و چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به مطبوعات اختصاص دارد و اشعار میدارد، نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه محل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند، تفضیل آن را قانون معین میکند.٢
از آن جائی که در هیچ کدام از اصول دیگر قانون اساسی اشارهای به کتاب و دیگر مواد نوشتاری نشده است علیالقاعده باید منظور از نشریات و مطبوعات در قانون اساسی، کلیه مواد چاپی اعم از روزنامهها، مجلات، کتب و غیره باشد به خصوص که در اصل یکصد و شصت و هشتم قانون اساسی رسیدگی به جرائم سیاسی و مطبوعاتی را علنی و با حضور هیأت منصفه اعلام نموده است. در این صورت چنانچه منظور قانون اساسی از مطبوعات صرفاً مجلات و نشریات با همان تعریفی که قانون مطبوعات از آن به دست میدهد باشد، تخلفات و جرائم ناشی از چاپ و انتشار کتب و دیگر مواد چاپی لزوماً در محاکم دادگستری و با حضور هیات منصفه و به طور علنی مورد رسیدگی قرار نخواهند گرفت.
بند ب: قوانین عادی و آییننامهها
1- قوانین مطبوعات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی
اولین قانون مطبوعات ایران مصوب محرم 1326 ه .ق واژه مطبوعات را به معنای اعم آن به کار برده است و از این واژه کتب «و روزنامجات» را مراد کرده است. فصل دوم و سوم این قانون به ترتیب به «طبع کتب» و «روزنامجات مقرره» اختصاص دارد به عبارت دیگر از نظر این قانون مطبوعات به دو قسم اصلی بخش شدهاند کتب و روزنامجاب. و با عنایت به اینکه در برخی مواد این قانون از اوراق چاپی دیگر نیز اسم برده شده است، میتوان نتیجه گرفت که این قانون ناظر بر کلیه مواد مکتوبی بوده است که از چاپ خانه خارج شده و منتشر میشدهاند.
2- قوانین مطبوعات بعد از پیروزی انقلاب
قانون مطبوعات مصوب شورای انقلاب مورخ 20 مرداد 58 نیز همان تعریف را از مطبوعات به دست میدهد با این تفاوت که خصوصیات منظم بودن، انتشار در مواقع معین و نیز داشتن نام ثابت و تاریخ و شماره و شماره ردیف را در ابتدای تعریف آورده است.
تشکیل اداره انطباعات دولتی
در سال 1280 ه .ق امور مربوط به انتشار روزنامه دولتی و چاپ و تکثیر کتاب و دیگر نشریات که در چارچوب وزارت نوبنیاد علوم پراکنده بود در «اداره انطباعات» دولتی گردآوری شد و صنیعالملک به ریاست آن برگزیده شد، تا به آنها خاطرنشان سازد تا از انتشار جزوهها، کتابها و سایر امور چاپی که برخلاف «آداب ملی و علیه دولت» است جداً خودداری ورزند، به عبارت دیگر متن این فرمان نوعی نظارت بر مواد چاپی را اعلام میکرد، حتی شاه با انتشار نشریه دوزبانه وطن خشمگین شد و دستور داد همه نسخههای نشریه جمعآوری شود.
در ادامه سیاستهای بازبینی و نظارت در سال 1296 ه .ق کنت دومونت فرت «ایتالیائی» رئیس نظمیه رژیم ناصرالدین شاه مسئول تنظیم قوانین جزائی میشود. این آئیننامه که به کتابچه قانون جزائی کنت معروف است با کلیگوئیهای معمول و مرسوم، برای مطبوعات نیز دستورالعملهای خاصی را تنظیم مینماید. بدین ترتیب آئیننامه جزائی کنت نخستین قانون رسمی ممیزی و نظارت مطبوعات، بازرسی و تفتیش قلم و بیان تلقی میگردد که با توشیح شاه پشتوانه قانونی و رسمی پیدا میکند. در بخشی از این قانون آمده است: «... کسی که کتابی انتشار دهد که بر ضد مذهب یا دولت و ملت بوده باشد از پنج ماه الی پنجسال حبس خواهد شد ... کسی که جسارت نموده در ضد پادشاه اعلانات در کوچه بچسباند، هرکس بوده باشد و همچنین مخالف مردم، حرکتی کرده و اذیت برساند، برحسب تقصیر او از یکسال الی پنجسال حبس خواهد شد.
«... کسی که برخلاف پادشاه یا خانواده سلطنت حرف بزند ... یا تحریک بد در نظر داشته باشد بعد از تحقیق و ثبوت از یکسال الی پنجسال به درجه تقصیرات با زنجیر محبوس خواهد شد.
تاسیس اداره سانسور
بند الف: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان ناصرالدین شاه
هنوز قاعدهای وجود نداشت تا این که به دنبال انتشار رساله هجوی که یکی از ایرانیان مقیم هندوستان در انتقاد از شخص شاه نوشته، تشکیل و تاسیس اداره «سانسور»١ به رسم کشورهای اروپائی را عرضه داشت و بالاخره در تاریخ پنجشنبه نوزدهم ربیعالثانی 1302 ه .ق رسماً تولد «اداره سانسور» در ایران اعلام میگردد.
بند ب: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان مظفرالدین شاه
اولین روزنامه غیردولتی که به صاحب امتیازی و مدیریت محمدحسین خان فروغی ذکاءُالملک منتشر گردید. اما همه این روزنامهها به شدت اسیر چنگال تفتیش و بازبینی وزارت انطباعات بودند، در واقع مطبوعات غیردولتی، صورتی دیگر از بازرسی را با خود به همراه آورد زیرا نظارت و بازرسی مطالب روزنامههای دولتی به لحاظ این که با مدیریت مستقیم وزارت انطباعات در تهران و در شهرستانها زیر فرمان حاکمان ولایات انتشار مییافت بسیار آسان و ساده بود اما تفتیش و بازرسی مطبوعات غیردولتی روز به روز دشوارتر میشد، لذا توقیف و به تعطیلی کشانیدن مطبوعات غیردولتی داخلی مشخصه تازه نظارت و ممیزی مطبوعات پس از ناصرالدین شاه است.
از آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه تا برقراری نظام مشروطه یازده سال طول کشید و در طول این مدت دو دوره نسبتاً متضاد بر مطبوعات ایران گذشت، نخست سالهای صدارت امینالسلطان و عینالدوله که هر دو میدان کار را بر مطبوعات به شدت تنگ کردند و دوران تاریک فشار و خفقان و توقیف و دستگیری روزنامهنگاران بود و دوم دوره کوتاه حدوداً یک ساله صدرات میرزاعلی خان امینالدوله که مطبوعات تا حدودی توانستند نفس بکشند. با برکناری امینالدوله و صدارت مجدد امینالسلطان (اتابک اعظم) بار دیگر دستگاه بازرسی و تفتیش مطبوعات رونق گرفت. توقیف سراسری موجه میشوند و سرکوب فکری به گونهای میشود که حتی مطالعه روزنامه در تهران به عنوان این که «برای بابیها تبلیغ میشود و ایجاد فساد میکند» جرم محسوب میشود و روزنامه ادب که بوسیله میرزاصادق خان ادیبالممالک به صورت هفتگی در تهران انتشار مییافت به علت آن که «... نویسنده آن از حدود خویش تجاوز نموده مقالاتی مینویسد که مشتمل بر الفاظ منفور سلطنت است از قبیل، مشروطه و جمهوری و آزادی و مساوات و برابری ... به دستور مستقیم عینالدوله توقیف میگردد.١
1- آغاز پیدایش روزنامه به زبان فارسی را باید از هند دانست، ... مرآتالاحوال بوسیله «راموهان روی» مصلح مذهبی در 1280 میلادی مطابق با 1224 ه .ق در کلکته منتشر شد که بر تاریخ ظهور روزنامه در ایران توسط میرزا صالح قریب سی سال تقدم زمانی دارد. به نقل از محیط طباطبائی، محمد: تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران تهران بعثت 1363 ص 16.