پایان نامه تعیین وضعیت سلامت روان و ارتباط آن با کیفیت خواب در پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل-1389

بطور کلی تعریف سلامت تحت تاثیر میزان آگاهی و طرز تلقی جوامع با شرایط گوناگون جغرافیایی و فرهنگی قرار می­گیرد؛ ضمن اینکه سلامتی یک روند پویا است و با گذشت زمان نیز مفهوم آن تغییر خواهد کرد. قدیمی­ترین تعریفی که از سلامتی شده است عبارتست از بیمار نبودن. سلامتی پاسخ سه گانه جسمی روانی و اجتماعی نسبت به محرکهای داخلی و خارجی در جهت ثبات و راحتی می­باشد(1). یکی از مهمترین حوزه­های توسعه پایدار سلامتی در جوامع بشری، بخش بهداشت و درمان است که ارتباط مستقیمی با سلامت انسانها دارد و وظیفه خطیر حفظ و اعاده سلامتی را به جامعه انسانی بر عهده دارد، که تحقق این امر نیازمند درمانگران سالم و شاداب است. از جمله این درمانگران، کادر پرستاری است که بیش از 80 درصد آنان را زنان تشکیل می­دهند(2). سلامتی پرستاران به عنوان ارائه دهندگان مراقبت، در کیفیت مراقبت ارائه شده از سوی آنها، بر بیماران تاثیر گذار است. لذا برای رسیدن به حداکثر کارآئی در پرستاران لازم است که خود آنها افرادی سالم باشند(3).

پرستاری همواره یک حرفه خدمت کننده است، هر چند که در گذشته غالباً این خدمات به عنوان خدمات خیریه­ای شناخته می‌شدند؛ اما امروزه، پرستاری جزء ضروری و حیاتی در سیستم ارائه مراقبتهای بهداشتی می­باشد(4). پرستاران بزرگترین گروه حرفه­ای در سیستم مراقبت بهداشتی و درمانی را تشکیل می‌دهند؛ بطوریکه 40% از کل کارکنان یک بیمارستان را پرستاران تشکیل می‌دهند و 55% از کل هزینه کارکنان به پرستاران اختصاص دارد؛ بنابراین آنان نقش بارزی در سیستم مراقبت بهداشت و درمان دارند(5).

پرستاران در خط اول ارائه خدمات بهداشتی، درمانی و محور سلامت هستند و این در حالی است که به دلیل کمبود نیروی انسانی، بار کاری زیاد و پائین بودن حقوق و مزایا، ناچارند در سه شیفت کار کنند و از آنها انتظار می­رود با جان و جسمی خسته و افسرده، تسلی بخش دردهای بیماران باشند. این در حالی است که کارکنان شاغل بهداشتی از نظر ابتلاء به بیماریهای روانی و خطر خودکشی و فرسودگی شغلی به مراتب مستعدتر از مردم عادی می­باشند(6).

پرستاران به عنوان یکی از ارائه دهندگان مراقبت­های بهداشتی ملزم هستند تا نیاز بیماران را برآورده کنند(7). در میان شغلها،‌ پرستاری بیشتر از هر شغل دیگری به شیفت­های مختلف کاری، خصوصاٌ شیفت شب احتیاج دارد. تقریبا" یک میلیون نفر پرستار در ژاپن مشغول به کار هستند که 75% از آنان در شیفت شب کار می­کنند)8). برای اغلب پرستارانی که به صورت شیفت در گردش کار می­کنند؛ شب کاری عوارض و پیامدهای ناخوشایندی را بر روی زندگی طبیعی آنان به همراه خواهد داشت که بسیاری از آنها قابل کنترل نیستند. شب کاری اثرات منفی جسمی، روانی و اجتماعی بر روی زندگی فردی پرستاران دارد که نهایتاً این اثرات می­تواند خانواده آنها را نیز تحت تاثیر قرار ­دهد. ساعت کار طولانی، سلامت و امنیت آنها را به مخاطره می­اندازد. کار در شیفت­های مختلف، بخصوص می‌تواند وضعیت سلامت پرستاران زنی که مسئولیت­های خانوادگی از قبیل حاملگی، تربیت فرزندان و ..... را بر عهده دارند؛ به مخاطره بیاندازد(7). مطالعات نشان می‌دهد کار شیفتی می‌تواند اثرات منفی دیگری نیز بر عملکرد شغلی، خواب، سلامت فیزیکی، سلامت روانی، زندگی اجتماعی، مصرف بی­رویه دارو­های مختلف و سطح تحمل تنشهای شغلی داشته باشد(9). پرستاران نسبت به سایر  مراقبت­های بهداشتی بیشتر در معرض تنشهای روانی قرار دارند، زیرا محیط کاری آنها از نظر روانی بسیار تنش­زا است و پرستاران نیاز دارند بدلیل پیشرفت در ارائه مراقبت و تکنولوژیهای پزشکی سطح مهارت خود را ارتقاء دهند(10). ظریف نژاد به نقل از انستیتو بین المللی بهداشت و ایمنی کار، پرستاران را از نظر بروز بیماریهای روانی در بین مشاغل مختلف در رتبه 27 از 130 حرفه معرفی نموده است(11). به علاوه مطالعات نشان دهنده بروز مشکلات مختلف روحی بخصوص افسردگی و اضطراب در میان پرستاران می­باشد. در بعد عملکرد اجتماعی نیز در مطالعات مختلف 13 – 4 درصد نمونه­های بررسی شده دچار مشکلاتی در زمینه عملکرد اجتماعی بوده­اند. در بعد روحی، کار طولانی با بیماران بدحال، ایفای نقش حمایتی پرستاران در ارتباط با بیماران سالخورده و ارائه مراقبت­های ویژه به بیماران خاص، پرستاران را مستعد ابتلا به بیماریهای روحی و روانی می­کند(12). از دیگر مسائل، مشکلات جسمی پرستاران می­باشد که به علت شرایط فیزیکی کار پرستاری، این افراد با آنها مواجه هستند؛ از جمله کمردرد که شایعترین مشکلات جسمی زنان پرستار میباشد(13). توکلی نیز وضعیت سلامت مدیران و مترونهای پرستاری در شهر تهران را بررسی نموده و نتیجه گرفته است که1/9 % مدیران و 1/15 درصد مترونها دچار اختلالات سلامتی بوده­اند(14).

هرگونه موقعیت تنش­زا، در نهایت می­تواند منجر به ایجاد عوارض گوناگون در انسان شود. تنیدگی­های ناشی از شیفت می­تواند یکی از خطرناکترین دشمنان سلامت پرستاران و یکی از مهمترین عوامل زمینه­ساز برای بیماری باشد. تنیدگی شغلی که در زمره تنیدگی­آورهای روانی اجتماعی قرار دارند، بخش اجتناب ناپذیر زندگی حرفه­ای را تشکیل می­دهند و از تجربیات ناشی از شغل سرچشمه می­گیرد(15).

یکی از عواملی که در پرستاران موجب اختلال خواب می­شود کار کردن به صورت شیفتی می­باشد. شواهد کافی برای اثبات تأثیر نوبت کاری بر سلامتی انسان و عملکرد آنها با اختلال در ریتم­های سیرکادین[1] وجود دارد(13). گوستافن[2] در مطالعه خود کیفیت خواب و سلامتی 160زن پرستار را مورد مطالعه قرار داد. این تحقیق نشان داد که 45 درصد پرستاران از خواب ناکافی، 30 درصد از مشکلات گوارشی و 62 درصد از دردکمر و مفاصل شکایت داشتند(16)

شیفت در گردش باعث پایین آمدن کیفیت و کمیت خواب و بروز خواب آلودگی حین روز می‌شود(7). اکثر افرادی که به صورت شیفتی کار می‌کنند، اختلال در الگوی طبیعی خواب را بیان می‌‌‌کنند و به طور کلی اختلال در خواب یکی از مهمترین شکایات در افرادی است که به صورت شیفتی کار می‌کنند(8). پرستاران به دلیل ماهیت شغلی خویش با انواع تنیدگی­ها در محیط کار روبرو هستند و به دلیل اینکه در شیفتهای کاری صبح، عصر و شب و به صورت نامنظم فعالیت می­کنند از جمله افرادی هستند که در معرض بی­خوابی قرار دارند و الگوی نا­منظم خواب و بیداری در آنها باعث کاهش کیفیت خواب، کم شدن طول مدت خواب و کاهش عملکرد شغلی می‌شود(17). بنابراین مشکلات خواب در میان پرستاران مهم می‌باشد و باید به آن توجه شود. از طرفی پرستارانی که شیفت آنها به صورت گردشی می­باشد و اکثراً در شیفت شب کار می‌کنند، ساعات خواب آنها به ناچار در روز خواهد بود. دراغلب موارد، ‌فعالیت­های دیگران، آنها را برای دست یافتن به خواب کافی دچار مشکل می‌­سازد. پرستارانی که مسئولیت نگهداری و مراقبت از خانواده­هایشان را نیز بر عهده دارند، بدلیل برنامه خانوادگی خاص خود ساعات خواب کوتاهتری دارند و یا اینکه بیشتر از خواب بیدار می‌شوند و کیفیت خواب آنها بدلیل نور، صدا و ..... ضعیف می‌باشد(10). نتایج مطالعه بر روی 593 پرستار نشان داد که محرومیت از خواب در پرستاران شیفت در گردش بیشتر از سایر گروهها بوده و آنها بیشتر از هر گروه دیگر از اختلالات خواب رنج می‌بردند(18). از آن جا که میزان اختلال خواب در کسانی که به صورت نوبتی کار می‌کنند بیش از 50% است، این امر موجب افزایش تمایل مصرف الکل و سایر داروها در این افراد نیز می‌شود(19). کلاگری(1376) در مطالعه خود می­نویسد بیش از نیمی از پرستاران مورد پژوهش مبتلا به اختلال در شروع خواب بوده و اختلال در تداوم خواب و اختلال در بیدار شدن(بیدار شدن زودرس) نیز در50 درصد واحدها وجود داشت که در پی آن پرستاران احساس خستگی و ضعف می‌کردند(20). میرمحمدی(1380) تحقیقی را با هدف بررسی آسیبهای شغلی ناشی از اختلالات خواب در شیفت شب پرستاران شاغل در بیمارستان امام خمینی شهر ارومیه انجام داد. این تحقیق بر روی 106 پرستار و به صورت مقطعی انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد که 57 درصد از پرستاران تمایل به ترک خدمت داشتند. 48 درصد معتقد بر عدم تعادل ریتم بیولوژیک بودند و 27 درصد احساس می‌کردند دچار اشتباه در کار خود می‌شوند.  30 درصد اختلال در تعاملات اجتماعی، 8/51 درصد اختلال در خواب، 33 درصد اختلال در اشتها، 35 درصد اختلالات گوارشی، 42 درصد پرخاشگری، 36 درصد استرس مداوم، 47 درصد خستگی مزمن، 24 درصد سردرد مداوم، 27 درصد کمر درد مداوم، 41 درصد دردهای عضلانی، 23 درصد بی­نظمی در ضربان قلب، 22 درصد اشکال در حافظه، 25 درصد ضعف در تمرکز و 18 درصد کندی واکنش را ذکر کردند(21).

 پرستاران به عنوان یکی از مهمترین عضو کادر درمان، کسانی هستند که به صورت شبانه روزی با بیماران سر وکار دارد و در شیفت­های مختلف کاری از بیماران مراقبت به عمل می­آورند. در ضمن پرستاران بین اعضاء مختلف تیم درمان نیز ارتباط برقرار کرده و آنها را با یکدیگر هماهنگ می­کنند. پرستاران به دلیل شیفت­های کاری طولانی و خستگی­های ناشی از آن همیشه مستعد این هستند که سلامتی آنها  در ابعاد مختلف مورد تهدید قرار گیرد(23-22). مسلماً پرستارانی که از سلامت روان خوبی برخوردار نباشند؛ قادر نخواهند بود، مراقبت­های خوبی(نظیر حمایت­های فیزیکی، روانی و ....) از بیمار به عمل آورند. از طرفی خواب­آلودگی حین روز که جزء عوارض لاینفک شیفت­های کاری مختلف، بخصوص شب­کاری می­باشد؛ زمان واکنش[3]  در موقعیت­های بحرانی(مانند بخش­های ICU، CCU و اورژانس)، سطح هوشیاری، دقت و تمرکز پرستاران را در انجام کار و ....... تحت تاثیر قرار می­دهد و حتی ممکنست سبب بروز حوادث شغلی[4] نیز شود که نهایتاً عواقب آن هم متوجه بیمار و هم متوجه خود پرستار می­شود. با توجه به اهمیت سلامتی پرستاران و پیامد تاثیرات آن بر مراقبتهای بیماران و وجود ارتباط بین شیفت کاری مخصوصاً شب کاری و اختلالات خواب، باید به مسئله سلامتی پرستاران اهمیت بیشتری داده شود. عوارضی نظیر افزایش بیماریهای قلبی - عروقی، افزایش اختلالات دستگاه گوارش(مانند اولسر پپتیک)، افزایش اختلالات روانی مثل افسردگی و اضطراب، کاهش عملکرد مناسب و افزایش میزان خواب آلودگی و رخ داد اشتباهات حرفه­ای و غیرحرفه­ای و حتی تمایل به مصرف دارو به دنبال اختلالات خواب به وجود می‌آید. با توجه به این حقیقت که ساعات نامنظم شیفتهای کاری و بخصوص شب کاری بر روی جسم، روان، زندگی فردی، اجتماعی، عملکرد و کارائی پرستاران تاثیر می‌گذارد و با در نظر گرفتن این مطلب  که تنش­های شیفت و اثرات حاصل از آن بطور مستقیم متوجه مددجو که یک اصل مهم و مصرف کننده خدمات پرستاری است، می‌گردد؛ پژوهشگر بر اساس تجربه ی بالینی خود معتقد است با ایجاد سلامت و کیفیت خواب پرستاران می­توان انتظار داشت که کیفیت مراقبت­های به عمل آمده از بیمار نیز افزایش یابد. بنابراین پژوهشگر بر آن شده است تا وضعیت سلامت روان و کیفیت خواب گروهی از پرستاران را در نوبت‌های مختلف کاری(شیفت ثابت و شیفت در گردش) مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. نتایج پژوهش می­تواند جهت تدوین برنامه­های مناسب در اختیار مدیران پرستاری قرار گیرد. امید است که نتایج حاصل از این پژوهش، راهنمائی جهت دیگر علاقه­مندان و منبع اطلاعاتی برای دانشجویان، پرستاران و پژوهشگران در این زمینه باشد.

هدف کلی: تعیین وضعیت سلامت روان و ارتباط آن با کیفیت خواب در پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل-1389

اهداف ویژه

1) تعیین وضعیت سلامت روان پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل

2) تعیین وضعیت سلامت روان پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل بر حسب سن، جنس، وضعیت تاهل، بخش، سابقه کار، متوسط ساعت کاری در ماه و تعداد شیفت شب در ماه

3)تعیین وضعیت سلامت روان در مقیاس های فرعی(اختلالات جسمانی، اضطراب، کارکرد اجتماعی، افسردگی، سلامت روان) پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل

4) تعیین کیفیت خواب پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل

5) تعیین کیفیت خواب پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل بر حسب سن، جنس، وضیعیت تاًهل، سابقه کار، بخش، متوسط ساعت کاری در ماه و تعداد شیفت شب در ماه

6) تعیین ارتباط وضعیت سلامت روان و کیفیت خواب در پرستاران شاغل در مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل

[1] - Circadian Rhythm

2  - Gustafsson

3  -Reaction Time

4 - Occupational Accident