پایان نامه تقابل عقل و عشق در دیوان جامی ،کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله‌ی عقل و عشق سعدی

پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی(M.A)

گرایش: زبان و ادبیات فارسی

چکیده

موضوع تحقیق حاضر تقابل عقل و عشق در دیوان جامی، کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله ی عقل و عشق سعدی است.  در نگارش این پایان نامه تلاش گردیده ابتدا عقل و عشق از منابع مختلف و موثق تعریف شود. سپس علاوه از دیدگاههای فلسفه روانشناسی از دیدگاه عرفان و منابع اسلامی هم مورد بررسی قرار گیرد سپس تقابل عقل و عشق در اشعار جامی و کیمیای سعادت جناب غزالی و رساله ی عقل و عشق سعدی سنجیده شود و در میان این سه اثر ارزشمند از آثار دیگر شاعران به عنوان تأثیر مطلب یا ابیات شاهد استفاده شده است. تحقیق در شش فصل سامان بندی شده که به ترتیب ذیل می باشد.

فصل اول: کلیات پژوهش.

فصل دوم: تعریف عقل و بررسی از دیدگاههای مختلف.

فصل سوم: تعریف عشق و بررسی از دیدگاههای مختلف.

فصل چهارم: شمه ای از زندگی جامی و تقابل عقل و عشق در دیوان.

فصل پنجم: شمه ای از زندگی محمد غزالی و تقابل عقل و عشق در کیمیای سعادت جلد اول و دوم.

فصل ششم: شمه ای از زندگی سعدی و تقابل عقل و عشق در رساله ی عقل و عشق.

فصل هفتم:مقایسه ی عقل وعشق ونتیجه گیری

پیشگفتار

دنیای علم ادبیات گسترده و متنوع از این است که یک فرد بتواند در همه جوانب و نواحی آن وارد شود و توسن اندیشه را به جولان آورد. برای یک فرد حداکثری که میسر است این است یک یا چند ناحیه معین و محدود را برای مطالعه و بررسی انتخاب کند و به همان قناعت ورزد. مهم ترین عاملی که باعث گردید این پایان نامه توسط اینجانب جهت نوشتن و ارائه آن به دانشگاه برای دفاع کارشناسی ارشد انتخاب شود، علاقه خود بنده به دیوان جامی و کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله ی عقل و عشق سعدی بود، تا ارمغانی بس ناتمام و ناچیز از معارضه و تقابل عقل و عشق و سیر صعودی و نزولی عشق و عقل در آثار ذکر شده تقدیم نموده­ام، تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

تحقیق حاضر در زمستان 1389 شروع شد و در تهیه و نگارش آن از کتابخانه های دانشگاه آزاد واحد شبستر ، کتابخانه مرکزی تبریز، کتابخانه عمومی شبستر و کتابخانه عمومی تسوج بهره مند گردیدم.

در ضمن منابع اصلی مورد  استفاده در تحقیق حاضر را بیشتر از کتابخانه واحد شبستر و نیز کتابخانه مرکزی تبریز تهیه نمودم. شکل اساسی اینجانب در تدوین این پایان نامه این بود که بیشتر به نکات مربوط به تقابل عقل و عشق و یا تعریف جداگانه بپرداخته­ام.

لازم می دانم از کسانی که مرا درنگارش این پژوهش یاری دادند سپاسگزاری کنم.

از خانم جهانگیری که مسئول کتابخانه علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد واحد شبستر می باشند قدردانی نمایم که با صبر و حوصله مرا در مورد انتخاب منابع کمک و راهنمایی نموده اند.

فصل اول

کلیّات تحقیق

1-1-مقدمه

آدمی به حکم موجودیت و بنا به ضرورت زندگی ناگزیر از تبیین پدیده های جهان هستی است. پایدارترین تگیه گاه بشر برای پیمودن این راه بی انتها یعنی دست یافتن به حقیقت چیست؟ عقل یا عشق کدام می توانند بشر را به شناخت پهنه ی بیکران هستی و آفرینش و موجد و مبدع آن و آن حقیقت کلی برسانند؟ کدامیک از این دو برای رسیدن به وصال بهترین مرکب است؟ از دیرباز درروح انسان دو ناحیه متمایز فرض شده است. ناحیه عقل و ناحیه احساس ، در ناحیه عقل علوم و معارف بشری نشو و نما کرده است، و در ناحیه عاطفی معتقدات سیاسی و احساسی و شخصی ؛ به نظر می آید این منطقه دوم اصیل تر و قدیم تر است. زیرا پیش از ظهور ادارک و احراز قدرت تدریجی و اکتسابی بوسیله عقل، احساس وجود داشته است. و به گفته فروید ، اولین برخورد بشر با مسائل حیات بوسیله احساس انجام می گیرد و دین نیز که رابطه ی درونی بین انسان و خداست، از احساس سرچشمه گرفته است.این روح مرموز آدمی که آمیزه ای از عقل و احساس و تخیل و مادیت و معنویت است. این قوه ای که عظمت کائنات و راز پیچیده عالم هستی او را گیج و مبهوت کرده بواسطه ی پرسش کمال جوی خود نمی تواند، در حدود تنگ سیستم های فلسفی مستقر شود؛ پس مصدر افکار عرفانی بلند می گردد. و غوغای ناهنجار و نامعقول عالم معقولات را فراموش می کند. و تمام تصورات قلقلک انگیز را می سوزاند با پَرِ عشق به سوی حقیقت مطلق پرواز می کند. و در گرمی این پرواز به طرف مطلق و مجرد ، تعصب های مفلوک می سوزد. و سیمای انسان کامل عیان می گردد. استاد قمشه ای می گوید:

عقل ار چه جهان بدان بود ستوار

پیر است و بسان عشق برنا نیست

(بر گرفته از باغ سبز عشق شاملو ، 1380: 16-15)

   بنابراین، برای روشن شدن موضوع ابتدا ضمن تعریف عقل و عشق از منابع مختلف به طور اجمالی از سیر عقل در فلسفه ، عرفان و دین و سپس عشق از سه نظرگاه فلسفه ، دین و عرفان مورد بررسی قرار گرفته است پس از آن راجع به وجوه امتیاز عشق بر عقل از دیدگاه مختلف بحث می شود.

2-1- بیان مسئله

با توجه به گستردگی مبحث عقل و عشق و علاقه مندی نویسندگان و بزرگان علم و ادب و ناشناخته و مرموز بودن آن ، و اینکه در همه جای دنیا نویسندگان و شعرای بزرگ به بحث و بررسی در باب این موضوع می پردازند و توجه و عنایتی خاص از خود نشان می دهند. مسئله اصلی که موجب پایه ریزی این رساله شده است آغاز می کنیم چرا که می خواهیم برای شناخت بهتر عشق و عقل و تقابل آن دو در سه اثر ارزشمند را با عناوین دیوان جامی، کیمیای سعادت غزالی و رساله عقل و عشق سعدی مورد نقد و بررسی قرار دهیم تا بتوانیم به سیر صعودی و نزولی عقل و عشق در آثار آنها واقف گردیم، در نهایت مهمترین مسئله ما در این رساله بررسی تقابل عقل و عشق در دیوان جامی، کیمیای سعادت غزالی و رساله عقل و عشق سعدی است.

3-1-اهمیت تحقیق

اهمیت این تحقیق در جنبه های کاربردی آن است که می تواند در دانشگاهها برای دانشجویان و در سازمان آموزش و پرورش برای دانش آموزان و مراکز فرهنگی مورد استفاده مخاطبین قرار گیرد و پژوهش مزبور در صدد است با بهره گیری بجا از منابع موجود و قابل دسترس و با توسل جستن به نظریه ها تحلیل خوبی از تقابل عقل و عشق ارائه دهد. این تحقیق قصد دارد  که به دور از پیش داوری های مثبت یا منفی به موضوع بپردازد و لایه های پنهانی آن را مورد بررسی قرار دهد.

4-1- اهداف تحقیق

یکی از هدفهای تحقیق بیان مسئله به صورت معرفی دقیق موضوع است که به تشریح ابعاد از دیدگاههای مختلف پرداخته است و سپس آثار مربوط به موضوع را مورد بررسی قرار داده و برای درک مطلب در بین این آثار از آثار دیگر شاعران و نویسندگان نیز استفاده نموده است .

5-1- پیشینه تحقیق

در مورد پیشینه تحقیق می توان گفت شاید به صورت کلان تحقیقات و مطالعاتی در آثار دیگر شاعران و عارفان انجام شده باشد اما در این مورد تا جایی که بنده اطلاع دارم پایان نامه ای تدوین نشده است.

به عنوان مثال رساله عرفانی در عشق احمد غزالی و سیف الدین باخزری تالیف ایرج افشار، رساله عقل و عشق شیخ نجم الدین رازی، دفتر عقل و آیت عشق غلامحسین ابراهیمی دینانی ، نگاهی به عشق مرتضی هاشمی، عشق نزد مولانا روان فرهادی و ... که همه این آثار پژوهشی در زمینه عقل و عشق می باشند ولی در این آثار اشاره ای به تقابل عقل و عشق دیوان جامی – کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله عقل و عشق سعدی نشده است.  

6-1- سوالات تحقیق

سوال اصلی: آیا تقابل عقل و عشق در اشعار جامی – کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله عقل و عشق سعدی همسان است؟

سوال فرعی: درجه و مراتب عقل و عشق در دیوان جامی، کیمیای سعادت غزالی و رساله عقل و عشق چگونه است؟

 7-1- سازماندهی تحقیق

تحقیق حاضر در شش فصل سازماندهی شده است:

فصل اول: با نام کلیات تحقیق که چهار چوب کلی تحقیق را مشخص می سازد و در واقع اسکلت بندی تحقیق است. این فصل شامل: مقدمه، بیان مسئله، اهمیت تحقیق، اهداف تحقیق، پیشینه تحقیق، سوالات تحقیق، سازماندهی تحقیق، روش کار و تحقیق، ابزار گرد آوری اطلاعات می باشد.

فصل دوم:  تعریف عقل و بررسی آن از دیدگاههای مختلف است.

در فصل سوم: تعریف عشق و بررسی آن از دیدگاه های مختلف به عمل آمده است.

فصل چهارم: شمه ای درباره جامی و تقابل عقل و عشق در دیوان جامی مورد بررسی واقع شده،

فصل پنجم: نگاهی گذرا بر احوال و آثار محمد غزالی و تقابل عقل و عشق در کیمیای سعادت جلد اول و جلد دوم به عمل آمده است.

فصل ششم : شمه ای درباره سعدی و تقابل عقل و عشق در رساله عقل و عشق سعدی مد نظر قرار گرفته است و سپس مقایسه ، نتیجه گیری و منابع و مآخذ را آورده ایم.

8-1- روش کار و تحقیق

روش کار در این پایان نامه کتابخانه ای و فیش برداری است که بعد از مطالعات کلی صورت گرفته است. در متن اصلی هر کدام از موضوعات کلی « عقل و عشق » بعد از تعریف از لغت نامه ، به دسته مضمون های کوچکتر تقسیم می شوند. سپس برداشتی مختصر از ابیات زیر مجموعه مطرح می گردد. و برای هر مضمون کاربردی ، نمونه ابیات و یا به صورت نثر از این سه اثر (دیوان جامی، کیمیای سعادت محمد غزالی، رساله عقل و عشق سعدی ) و یا گاه از اشعار دیگر شعرا ذکر می شود. همراه با جملاتی جهت تبیین هدف سراینده می باشد.

9-1- ابزار گردآوری اطلاعات

(­کتابخانه ای­) مطالعه و فیش برداری، گردآوری اطلاعات و سازماندهی آنها.

فصل دوم

عقل و بررسی آن از دیدگاه مختلف

1-2-  زبان حال عقل

«در تاریخ نظم ونثر فارسی آثار متنوع و متعددی هست که در آنها عقل یا خرد به زبان حال سخن می‌گوید. سابقه سخن گفتن عقل یا خرد به ادبیات پیش از اسلام بر می گردد. در ادبیات دوره اسلامی نیز، عقل پیش از اینکه با عشق گفتگو کند ، تشخص یافته و با موجودات و مفاهیم دیگرسخن گفته است. سخن گفتن او با عشق حدوداً از قرن هفتم هجری آغاز می گردد. عقل یا خرد اگر چه به منزله فاعل یا منبع دانایی و حکمت موجودی است شریف و روحانی، لیکن هنگامی که با عشق هم سخن می شود و یا با او به مقابله می پردازد، به موجب معنایی که برای آن در نظر گرفته می شود وضیع تر از عشق است».

(پورجوادی ؛1385: 599)

عقل‌گوید«شش‌جهت‌حدّاست‌وبیرون‌راه‌نیست»

عشق گوید«راه است و رفته ام من بارها»

عقل گوید: پا منه کاندر فنا جز خار نیست

عشق‌گویدعقل را کِ«اندرتو است این خارها»

(مولوی، 1371، ج اول:75)

همام تبریزی می گوید:

عقل‌گوید به نصیحت که:«مده جان به لبش»

عشق فریاد برآرد که: «مکن فرمانش»

(همام تبریزی ،1380، 122)

2-2- تعریف عقل

« عقل : بالفتح. ع . خرد و دانش و دریافت صفات اشیاء از حسن و قبح و کمال و نقصان و خیر و شر یا علم مطلق امور بسبب معانی و علوم مجتمعه در ذهن که بدان اغراض و مصالح انجام پذیرد یا بجهت هیئت نیکو در حرکات و کلام که حاصل ست انسان را یا عقل جوهریست لطیف ونوری روحانی که بدان درک می کند. نفس علوم ضروریه و نظریه را و ابتدای وجود آن نور نزدیک اختتان کودک است سپس آن پیوسته تزاید می پذیرد تا آنکه به کمال می‌رسد وقت بلوغ کودک و مولانا یوسف بن مانع در شرح نصاب نوشته که عقل در اصل لغت مصدر است به معنی بند در پا بستن چون خرد و دانش مانع رفتن طبیعت می شود بسوی افعال ذمیمه لهذاخرد و دانش را عقل گویند عقول جمع و دور اندیش بیدار. مصلحت بین، گره گشای، ذوفنون، حیله گر، رنگ آمیز متین ، تمام شیشه، دل خام، سبک، خام طینت، ناقص، تیره، روشن بین، بلند بازو از صفات اوست و با لفظ گسستن مستعمل می شود. و نیز عقل دیت و پناه و قلعه و دل و نام کوهی است وی جای پناه و جامه سرخ که بر هودج اندازد یا نوعی از نگار جامه و بمعنی بند کردن دوا شکم را و دریافتن و دانستن و باصطلاح حکما بمعنی ملک یعنی فرشته از ده فرشتگان که نزد ایشان معین هستند و باصطلاح متصوفه در بیان عقل و علم، این دو بیت چه خوش فرموده است :

گفتی که بعقل و علم جویم

نادیده کسی ترا چه گویم

جائی که محال این دم آمد

آن هر دو حجاب اعظم آمد

(آنندراج)

« 1 -  عقل فهمیدن ، دریافت کردن.2-  هوش ، شعور ذاتی، فهم 3-  علم، دانش، مقابل جهل

4-  جوهر مستقل بالذات و بالفعل که اساس و پایه جهان مابعد طبیعت و عالم روحانیت است و همانست که در تعریف آن گویند: هر جوهر مجرد مستقلی ذاتاً و فعلاً عقل است. و چنین موجودی که ذاتاً و فعالاً مستقل باشد همان عقل است به معنی صادر اول و دوم و ... است.

5- همان نفس است که در مراتب مختلف به نام هایی مانند عقل بالقوه ، بالملکه، بالفعل ، و بالمستفاد خوانده می شود.

6- علم به مصالح امور و منافع امور و منافع و مضار و قبح افعال

7- قوه مدرکه کلیات که مرتبت کمال نفس است.

8- مطلق نفس ، یعنی روح مجرد انسان    9- عقل کلی ، روح کلی

عقل: بند بر پای بستن»

                                                                                                                                 (فرهنگ معین)

« عقل: خرد و دانش، علم//  قوه دریافت صفات اشیا از حسن و قبح و کمال و نقصان و خیر و شر، یا علم به مطلق امور به سبب قولی که ممیز قبیح از حسن است. فهم ، شعور ، دانایی، ادراک، دریافت ، قوه ممیز ( اصطلاح حکمت) ملک، فرشته //. ( اصطلاح فلسفه) همان نفس است که در مراتب مختلف به نام هایی مانند عقل بالقوه و بالملکه و بالفعل و بالمستفاد خوانده می شود. جوهر مستقل بالذات و بالفعل که اساس و پایه جهان ماوراء طبیعت و عالم روحانیت است. جوهری است مجرد از ماده در ذات خود و مقارن آن، و گویند عقل جوهری است روحانی که خداوند تعالی آن را خاص بدن انسان آفریده است .// (اصطلاح عروض) حذف حرف پنجم متحرک مفاعلتن که لام باشد. در نتیجه مفاعتن می ماند و به مفاعلن تبدیل می شود و آن را در این صورت معقول گویند»

In next step contrast of love and intellevt is measured in mentioned books and among these thede three valnble books , othen poet,s poems are nsed as witness distiches.

This resech is classified in 6 chapters respectively first , Generality of investigation

Seconde chapter: Define of intellect and considering it from different views.

Third chapter : Define af love and considering it from different views

Fourth chapter :Abstract of jami,s life and contrast of love and intellect in poetical book.

Fifth chapter: Abstract of Mohammad Ghazali,s life and contrast of love and intellect in first and seconde volume af Kimiyaye .

Sixth chapter : Abstract of saadi,s life and contrast of intellect of  and contrast of intellect and lpve in his epistle of love and intellect.

Abstract of saadi,s life and controst af intellect and live in live and intellect epistle.