بررسی تطبیقی قتل عمد در حقوق ایران و ترکیه
چکیده:
قتل از بزرگترین جنایات است که امنیت اجتماع را مختل می سازد و به همین دلیل کیفر و عقوبت آنرا اکثریت ادیان و ملل تعیین کرده و شریعت مقدس اسلام، شدیدترین کیفر و عقوبت را هم در دنیا و هم در آخرت مقرر کرده است.
بنابراین نه تنها شرع مقدس اسلام قتل و کشتن یک انسان زنده را عملی زشت و نا به هنجار می شناسد، بلکه در بسیاری از قوانین دنیا کیفر قتل عمدی، تحت شرایط خاص اعدام می باشد. تحقیق حاضر نیز بررسی و بررسی قتل عمدی، مطابق قانون مجازات اسلامی کشورمان، ایران، با قانون جزای کشور مسلمان و همجوار، ترکیه می باشد.
البته با توجه به بضاعت اندک علمی و کاوشگرایانه حقیر، در حد توان سعی شده که جهات اشتراک و افتراق قانون جزای این دو کشور به رشته تحریر درآید. که امیدوارم استاد بزرگوار جناب آقای دکتر جاهد، کمی و کاستی های آن را به دیده اغماض نگرند.
مقدمه:
«قتل نفس از جمله جرایمی است که همواره مورد تنفر و انزجار افراد بشر بوده و با عکس العمل شدید و کشتن قاتل همراه بوده است. در قدیم الایام و دورانی که هنوز حق حاکمیت مردم در تعیین سرنوشت اجتماعی و دخالت آنان در تشکیل قوای حاکم اعم از قوه مقننه، مجریه و قضاییه به رسمیت شناخته نشده بود، تعقیب مجرم و واکنش های مردم در برابر متجاوزین و تعدی کنندگان به جسم و جان دیگران جنبه فردی و خصوصی داشت و اکثر این عکس العمل ها به میزان قدرت و توانایی اولیاء دم و بستگان مقتول و آداب و سنن آنها بستگی داشت و چه بسا که ارتکاب قتلی باعث وقوع منازعه و کشمکش و خصومت های ریشه دار و عمیق و گاهی هم منجر به جنگ بین بستگان و افراد فامیل قاتل و مقتول شده است. در این دوران مجازات قاتل فاقد جنبه های ارعاب و بازدارندگی فردی و اجتماعی و سایر اهداف مد نظر مکاتب حقوقی که برای مجازات قائلند، بوده است. با گسترش نظامات اجتماعی و آئین الهی و مذهبی و اسقرار حکومت های متمرکز این موضوع نیز نظیر سایر مسائل از صورت گذشته خارج شد و کم کم برای حفظ منافع و مصالح جامعه، دخالت قدرت حاکم و تشکیلات وابسته به آن در مسأله قتل مورد قبول واقع شد و در نتیجه وقوع قتل به عنوان پدیده مضر به حال فرد و بر هم زننده نظام اجتماعی مورد توجه قانون گذاران توجه گرفت و در نتیجه در سرتاسر جهان در قوانین جزایی کشورها برای مرتکبان قتل، واکنش های اجتماعی و مجازات جدید.
ید از فبیل قصاص و اعدام پیش بینی شده است».1
1- ولیدی، محمد صالح، حقوق جزای اختصاصی، جلد2 (جرایم علیه اشخاص) انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم ص 61-60
«ویل دورانت» در بررسی قانون حمورابی می نویسد: مجازات در ابتدای کار مبتنی براصل قصاص بود اگر کسی دندان مرد آزاد شریفی را می شکست، یا چشم او را کور می کرد، یا اندامی از او را عیبناک می ساخت همان گزند را به وی می رساندند. هرگاه خانه ای فرو می ریخت و مالک خانه کشته می شد، معمار یا سازنده آن محکوم به مرگ بود، اگر در نتیجه ویرانی خانه، پسر صاحب خانه کشته می شد، معمار سازنده آنرا می کشتند. اگر کسی دختری را می کشت به خودش کاری نداشتند، بلکه دخترش را به قتل می رساندند».
بخش اول: قتل در حقوق اسلام
از نظر دین اسلام قتل نفس یکی از بزرگترین گناهانی است که حرمت آنرا قرآن کریم در موارد مختلف مورد تأکید قرار داده است. زیرا از دیدگاه اسلام حفظ حیات فرد در جامعه امری ضروری است. پس کسی که مرتکب قتل انسان بی گناهی می شود، نه تنها عضوی از اعضای فعال جامعه را از بین می برد بلکه جنایت او موجب ضرر و زیان و تألم خاطر خویشان مقتول و اختلال در نظم جامعه نیز خواهد شد. این مضمون را می توان از حکم آیه 32 سوره مائده به شرح زیر استنباط کرد:
«هر کس دیگری بدون اینکه به لحاظ قصاص و فساد او در زمین باشد، بکشد، مثل این است که تمام مردم را کشته است و آن که او را زنده کند مثل این است که همه مردم را زنده ساخته است.....»1
با اندک تعمقی در این آیه شریفه معلوم می گردد که همه مردم، یک پیکر واحد محسوب شده و افراد جامعه به منزله اعضای یک پیکرند و قتل یک فرد که در ارتباط با این پیکر عظیم است، در حقیقت هجوم و حمله به حیات اجتماعی یک جامعه است. چنین مهاجم و قاتلی یاغی شناخته شده و قرآن مجید او را به عنوان عضو جامعه نمی شناسد؛ چرا که با جامعه در ستیز است. در چنین اوضاعی بقای او با حیات جامعه در تضاد بوده و باید به نابودی او اقدام کد، زیرا در قصاص تداوم حیات اجتماعی تضمین شده است. همچنانکه در آیه شریفه 179 سوره بقره می فرماید:
«ای صاحبان خرد، حکم قصاص برای حفظ حیات شماست تا از قتل یکدیگر بپرهیزید و تقوی پیشه کنید».2
1- ....من قتل نفساً بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل الناس جمیعاً و من احیاها، فکانما احیا الناس جمیعاً....
2- «و لکم فی القصاص حیاه یا اولی الالباب و لعلکم تتقون»
بخش دوم: تعریف قتل عمدی در حقوق موضوعه
در ماده «170» قانون مجازات عمومی سابق راجع به قتل عمدی چنین نوشته شده است:
«مجازات مرتکب قتل عمدی اعدام است، مگر در مواردی که قانوناً استثنا شده باشد».
بطوری که ملاحظه می شود در ماده مذکور از قتل عمدی تعریفی به عمل نیامده است و فقط به ذکر مجازات پرداخته است. ولی حقوقدانان قدیم و اخیر (جدید) هر یک به نحوی قتل عمدی را تعریف کرده اند. چنان که حقوق دانان روم قدیم در بیان قتل عمد می گویند: «سلب حیات ارادی بر خلاف عدالت از شخصی به وسیله شخص دیگر».1
از حقوق دانان مؤخر می توان «پروفسور گارو» را نام برد. گاروی فرانسوی در کتاب «شرح حقوق جزای فرانسه» درباره قتل عمدی گفته است: «قتل عمدی، سلب حیات از شخص زنده است به وسیله شخص دیگر بدون مجوز قانونی».2
اما در قانون مجازات اسلامی (ایران)، همانند قانون مجازات عمومی، قانون گذار از ارائه تعریف جامع و مانع از قتل عمد امتناع کرده است. قانون گذار در بیان احکام این جرم و در مقام ذکر موجبات قصاص به شرح مصادیق و مواردی که جنایت ارتکابی به عنوان قتل عمدی قلمداد می گردد، اکتفا نموده و در ماده «206» قانون مجازات اسلامی چنین مقرر کرده.3
«قتل در موارد زیر عمدی است:
1- دکتر پاد، ابراهیم، حقوق کیفری اختصاصی، انتشارات دانشگاه تهران، جلد اول چاپ هفتم، سال 1348، ص2
2- - دکتر شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی ،انتشارات مجد/ژوبین، جلد اول، چاپ هفتم، سال 1382، ص79
3- دکتر صادقی، محمد هادی، حقوق جزای اختصاصی، نشر میزان، چاپ دوازدهم، سال 1386، ص36
الف) مواردی که قاتل با انجام کاری قصد کشتن شخص معین یا فرد یا افرادی غیر معین از یک جمع را دارد خواه آن کار نوعاً کشنده باشد، خواه نباشد، ولی در عمل سبب قتل شود.
ب) مواردی که قاتل عمداً کاری را انجام دهد که نوعاً کشنده باشد، هر چند قصد کشتن شخصی را نداشته باشد.
ج) مواردی که قاتل قصد کشتن را ندارد و کاری را که انجام می دهد، نوعاً کشنده نیست، ولی نسبت به طرف بر اثر بیماری و یا پیری و یا ناتوانی یا کودکی و امثال آنها نوعاً کشنده باشد و قاتل نیز به آن آگاه باشد.
قانون گذار کشور ترکیه نیز در ماده «82» قانون جزای این کشور و طی «10» بند مصادیق قتل عمدی را به شرح ذیل برشمرده و مانند قانون مجازات اسلامی ایران، از تعریف قتل عمدی، خودداری کرده است. قتل در موارد زیر عمدی است (مصادیق قتل عمدی) در صورتیکه عمل قتل به صورت زیر صورت گرفته باشد:
1- با قصد و رضایت باشد
2- با وحشی گری یا بی رحمی باشد
3- به وسیله آتش سوزی، سیل، تخریب، غرق کردن، یا با استفاده از سلاح های هسته ای، بیولوژیکی یا شیمیایی
4- بر علیه خویشان نسبی یا سببی (برادر یا خواهر، پدر یا ناپدری)
5- بر علیه یک کودک، یا بر علیه شخصی که از لحاظ جسمی یا روحی توانایی محافظت از خود را ندارد.
6- بر علیه زنی که حامله باشد
7- بر علیه یک کارمند دولتی به دلیل مقام رسمی و سمت او
8- با هدف مخفی کردن یا از بین بردن دلایل و مدارک یا تسهیل ارتکاب یک عمل غیر قانونی به منظور فرار از دستگیری
9- با انگیزه خصومت و انتقام جویی
10- با انگیزه سنن وعادات و رسوم متداول
در صورت لزوم مرتکب به حبس ابد توأم با اشد مجازات محکوم خواهد شد.
بنابراین با توجه به مطالب یاد شده، نتیجه ای که حاصل می شود این است که مجازات قتل عمدی از شدیدترین انواع مجازات هاست که علت این است که حیات و جان آدمی همواره مورد توجه قانون گذاران کشورهای مختلف می باشد و قانون گذاران دو کشور اسلامی ایران و ترکیه مستثنی از این امر نیستند.