چکیده
مقدمه: از جمله پدیده هایی که در بوجود آمدن بزه دیدگی(crime victim)مؤثر است اعتیاد به مواد مخدر می باشد و از آنجا که پیشگیری مقدم بر درمان است طراحی دوره های آموزشی جهت پیشگیری اولیه مناسب است. هدف این پژوهش تعیین تأثیر آموزش مهارتهای زندگی بر پیشگیری از اعتیاد می باشد.
روش ها: مطالعه حاضر نیمه تجربی بوده و نمونه های آن از بین جوانان و والدین شهر اصفهان به ترتیب به تعداد 20 و21 نفر انتخاب شده اند.
نمونه گیری پس از اطلاع رسانی بصورت تصادفی ساده صورت گرفت. دوره آموزش مهارتهای زندگی با برنامه ریزی مجزا برای جوانان و والدین در هشت جلسه در تابستان 1381 اجرا گردید. اطلاعات مورد نیاز قبل و بعد از آموزش توسط سه پرسشنامه (آگاهی والدین و جوانان و احتمال گرایش به اعتیاد) جمع آوری گردید و از طریق نرم افزار SPSS و آزمون آماری تی زوج مورد آنالیز قرار گرفت.
نتایج: یافته ها نشان داد میانگین نمره پس آزمون در جوانان و والدین بالاتر از میانگین نمره پیش آزمون بوده و تحلیل داده ها بیانگر تفاوت معنی دار بین نتایج دو آزمون در دو گروه جوانان و والدین بود. بدین ترتیب که آموزش مهارت های زندگی بر آگاهی والدین و جوانان و احتمال گرایش جوانان به سوء مصرف مواد مخدر تأثیر داشت.
بحث: برگزاری دوره های آموزشی مهارتهای زندگی در افزایش آگاهی والدین و کاهش احتمال گرایش جوانان به سوء مصرف مواد مخدر تأثیر داشته و لذا بر نقش آموزگاران و اساتید دانشگاه در زمینه مشاوره و آموزش پیشگیری از اعتیاد تأکید می شود.
واژه های کلیدی: آموزش، مهارتهای زندگی، اعتیاد، پیشگیری.
مقدمه:
بزه دیدگان از جمله قربانیان بزهکاری محسوب شده که با عناوین مختلفی در جامعه سختیها و مصائب بیشماری را متحمل می شوند. از جمله گروه هایی که بیش از پیش در معرض خطر آسیب دیدن و آسیب رساندن می باشند معتادان هستند که آثار ویرانگر اعتیاد را سالها به دوش می کشند. اعتیاد یک پدیده چند بعدی، خطر آفرین و فعلی ناهنجار از نظر اجتماعی است که بیش از پیش سلامت فردی و اجتماعی را مورد تهدید قرار میدهد (1). سوء مصرف مواد امروزه بین گروه های مختلف افراد، بخصوص جوانان شیوع یافته و
همچنان که سن ابتلاء پایین آمده است فراوانی آن رو به تزاید می باشد (2). طبق برآورد برنامه کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد مصرف سالانه مواد مخدر در جهان به اندازه ای است که می تواند 3/3 الی1/4 درصد از جمعیت را گرفتار سازد (3). بر این اساس اگر هر معتاد (با در نظر گرفتن500000 نفر معتاد در کشور) هر روز فقط 6000 ریال صرف مصرف مواد مخدر نماید سالانه هزینه بسیار زیادی صرف دود کردن و هدر دادن سرمایه ها می شود(4).
٭ عضو هیأت علمی(مربی) گروه مامایی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه ع.پ اصفهان
E-mail: M [email protected]
در ایران که جوان گرایی چهره ای جدید از این پدیده مخرب را به نمایش گذاشته است و منشاء بسیاری از جرایم (مثل قتل، تجاوز، دزدی و غیره) و حوادث نابهنجار اجتماعی گردیده است، انگیزه مبارزه و انتخاب برنامه های مناسب پیشگیری را در قالب یک ضرورت مطرح می نماید (5).
مهمترین شیوه های پیشگیری از اعتیاد عبارتند از: آگاه نمودن جامعه از خطرات و مضرات مواد مخدر، افزایش مهارت های زندگی و مهارت حل مشکل، هدفمندی زندگی و شناخت ارزشهای فردی، اجتماعی و مذهبی، تقویت فعالیت های جایگزین برای افراد در معرض خطر و شناخت باورهای غلط مربوط به مصرف مواد مخدر (1).
برنامه آموزش مهارتهای زندگی از جنبه های مختلف با سایر برنامه های پیشگیری تفاوت عمده دارد: 1- بر پایه اصول علمی بنا شده است. 2- برنامه ای جامع است و به عواملی که بیشترین اهمیت را در سوق دادن نوجوانان و جوانان به سوء مصرف مواد دارا می باشد می پردازد. 3- از روشهای آموزشی خاص با کارایی ثابت شده بهره گیری می نماید. 4- برنامه برای مدت بیش از 15سال هم در جهت عدم گرایش به اعتیاد و هم کاستن از مصرف سیگار تأثیر گذار است (تأثیرگذاری دراز مدت و پایدار) و....
بنابراین با توجه به عوامل مؤثر در بروز اعتیاد که شامل عوامل فردی (ناراحتیهای روانی، جسمی، احساس حقارت، اعتماد به نفس پایین، وضعیت بد اقتصادی و...)، عوامل خانوادگی (طلاق و دور بودن همسران از یکدیگر و غیره)، عوامل محیطی (در دسترس بودن مواد، بیکاری و نداشتن برنامه اوقات فراغت و غیره)، عوامل اقتصادی (فقر مالی و نبودن رفاه و غیره) و عوامل فرهنگی آموزشی (سواد پایین، عدم آگاهی از مضرات مواد مخدر و غیره) می باشد، در نظر گرفتن برنامه آموزشی که از ابعاد گوناگون به گروههای سنی مختلف اطلاع رسانی نموده و بطور همه جانبه پیشگیری از اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر را موجب گردد ضروری و مفید به نظر می رسد (4).
در این راستا محققان مختلفی به ارائه برنامه های پیشگیری جامع و متنوع پرداخته اند که به طور مختصر به برخی نتایج آنها اشاره می گردد. بوتوین (Botuin) و همکاران طی مطالعاتشان به این نتیجه رسیدند که آموزش مهارتهای زندگی بر پیشگیری از اعتیاد نقش مؤثر داشته است (6). همچنین وی در مطالعه ای دیگر مهارتهای زندگی را به 239 دانش آموز مدارس حومه شهر نیویورک آموزش داده است و به این نتیجه رسیده است که گروه آزمایش 79 درصد کمتر از گروه شاهد مشروب مصرف نموده اند (7). در همین زمینه ماریلین (Marilyn) و بوتوین در دو تحقیق جداگانه به این نتیجه رسیده اند که آموزش مهارت های زندگی در پیشگیری از مصرف مواد مخدر نقش مؤثری داشته است (8 و9). تحقیقات چندین ساله آنها نشان داده است که این نوع آموزشها اثر بخشی خود را در طول زمان حفظ نموده است. تحقیق دیگری بیانگر تأثیر دوره آموزش بر مهارتهای زندگی است (10). علاوه بر این قادری در تحقیق خود نشان داده است که دوره های آموزشی در کاهش گرایش به اعتیاد و تغییر نگرش معتادان نقش مؤثری داشته است (11).
با توجه به گستردگی این پدیده و آثار زیان بار آن و با تأکید بر این نکته که تا سال 1380، هشتاد درصد هروئین جهان در کشور همسایه یعنی افغانستان تهیه می شده است (12) و همچنین کاهش سن مبتلایان در ایران (که 66 درصد معتادین برای اولین بار مصرف مواد مخدر را در سن 25-16 سالگی آغاز می کنند) باید در پی ارائه راهکارهای مناسب برای مبارزه با این پدیده مخرب بود (2).
این پژوهش نیز با هدف تعیین نقش آموزش مهارتهای زندگی در پیشگیری از اعتیاد جوانان و همچنین نقش آن در میزان آگاهی والدین و جوانان، از طریق برگزاری برنامه های آموزشی برای این دو گروه طراحی شده است. چنانچه والدین نیز که نحوه برخوردشان با یکدیگر و با فرزندانشان در رفتارهای اجتماعی جوانان (فرزندانشان) تأثیر گذار است تحت آموزش مهارتهای زندگی قرار گیرند، شاید بدینوسیله در نحوه تصمیم گیری جوانان و مواجه شدن آنها با مشکلات و یافتن راه حل مناسب در پیشگیری از اعتیاد این قشر آسیب پذیر مؤثر واقع شوند. امید که با ارتقاء سطح آگاهی جوانان و والدین و تشویق به داشتن روحیه ای سالم و آموزش برقراری ارتباطی مناسب با اطرافیان، بتوان ساختار شخصیتی و اجتماعی را تقویت نموده و احتمال گرایش به اعتیاد و بروز آن را کاهش داد.
مواد و روشها:
مطالعه حاضر بصورت نیمه تجربی انجام شد و جامعه پژوهش را جوانان و والدین (مادران) شهر اصفهان تشکیل دادند. نمونه های پژوهش را جوانان با محدوده سنی 25-16 سال و مادران با حداقل یک فرزند در این محدوده سنی شامل شد. نمونه گیری به دنبال اطلاع رسانی از طریق اطلاعیه در نشریات کثیرالانتشار صورت گرفت. نمونه ها جهت شرکت در دوره های آموزشی رایگان ثبت نام نموده و20 نفر از بین جوانان و21 نفر از بین والدین بصورت تصادفی ساده انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات سه پرسشنامه بود، پرسشنامه اول شامل (41) سئوال چهار گزینه ای با مقیاس لیکرت برای سنجش خودابرازی، تصمیم گیری، انتخاب هدف و غیره در جوانان، پرسشنامه دوم شامل (15) سئوال جهت سنجش احتمال گرایش به اعتیاد و پرسشنامه سوم شامل (20) سئوال به منظور سنجش آگاهی والدین (مادران) طراحی شده بود. روایی دو پرسشنامه محقق ساخته (پرسشنامه اول و سوم) از طریق روایی محتوی ارزیابی گردید و پایایی پرسشنامه ها از طریق Test retest انجام و 7/0 r=محاسبه گردید. ضمناً نمونه های مربوط به ارزشیابی پایایی از مجموع کل نمونه ها حذف گردید. پرسشنامه مربوط به سنجش احتمال گرایش به اعتیاد (13) پرسشنامه استاندارد شده بود که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت.
برنامه آموزشی در هشت جلسه 4-2 ساعتی تنظیم گردید. فنون آموزشی بصورت سخنرانی، بحث و گفتگو، پرسش و پاسخ، انجام تمرینات عملی، ایفای نقش، الگوبرداری، ارائه جزوات آموزشی، معرفی کتب و نشریات بوده است.
موضوعات مورد بحث در گروه جوانان شامل چگونگی انتخاب هدف و نحوه تصمیم گیری، روشهای حل مشکل، راهکارهای کاهش اضطراب و استرس، روش های جلب حمایت خانوادگی و اجتماعی، مقاومت در برابر فشارهای غیر منطقی دیگران، شیوه های خود ابرازی، آشنایی با عوارض مصرف مواد و چگونگی یاری رسانی به معتاد و آشنایی با مراکز ترک اعتیاد بود. موضوعات مورد بحث در گروه والدین شامل تفاوتهای فردی همسران، چگونگی ارتباط همسران، ارتباط والدین با جوانان، چگونگی جلب اعتماد جوانان، تقویت اعتماد به نفس، تصمیم گیری و راههای حل مشکل در جوانان بود. روش اجرا به اینصورت بود که قبل از تشکیل دوره، پرسشنامه ها توسط نمونه ها تکمیل (پیش آزمون) و سپس محتوای آموزشی ارائه گردید. پس از اتمام دوره در جلسه ای جداگانه پرسشنامه ها مجدداً توزیع و توسط نمونه ها تکمیل گردید (پس آزمون). علاوه بر این فرم نظر سنجی و ارائه پیشنهادات در رابطه با محتوا و کیفیت برنامه آموزشی در پایان دوره بین شرکت کنندگان توزیع شد. سپس اطلاعات جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.