روش تحقیق بررسی رابطه اعتقاد به آموزه‌ های مذهبی اسلام و هوش هیجانی دانشجویان

چکیده:

بررسی نقش آموزه‌ های مذهبی در کاهش مشکلات روحی روانی جوامع در عصر حاضر موضوع تحقیقات فراوانی بوده است، اما اندکی از این مطالعات سعی در بررسی رابطه مذهب و هوش هیجانی داشته‌اند. در همین راستا این پژوهش به بررسی رابطه این دو متغیر در دانشجویان دختر مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه یزد پرداخته است. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که بین سطح هوش هیجانی و اعتقاد مذهبی، رابطه مثبت، مستقیم و معناداری وجود دارد، به طوری‌که رشد و تقویت اعتقادات مذهبی، باعث افزایش توان کنترل احساسات و هیجانات درونی خود و دیگران و به عبارتی، بهبود سطح هوش هیجانی جامعه می­گردد. همچنین بیشترین ضریب همبستگی، بین بُعد حل مسأله و اعتقادات مذهبی وجود دارد.

واژگان کلیدی: اعتقادات مذهبی، بهداشت روانی، هوش هیجانی.

طرح مسأله

رفتارها و عقاید مذهبی، تأثیر مثبتی در معنا­دار کردن زندگی دارند. رفتارهایی از قبیل  توکل به خداوند، عبادت، زیارت و... می‌توانند از طریق ایجاد امید و تشویق به نگرش‌های مثبت، موجب آرامش درونی فرد شوند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق داشتن به منبعی والا، امیدواری به یاری خداوند در شرایط مشکل­زای زندگی، بهره‌مندی از حمایت­های اجتماعی و معنوی و...، همگی از جمله روش­هایی هستند که افراد مذهبی با دارا بودن آنها می­توانند در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند. (Yang and Mao, 2007) باور به اینکه خدایی هست که موقعیت­ها را کنترل می­کند و ناظر بر بندگان است تا حد بسیاری، اضطراب مرتبط با موقعیت را کاهش می‌دهد، به طوری‌که اغلب افراد مؤمن، ارتباط خود را با خداوند، مانند یک دوست بسیار صمیمی، توصیف می­کنند و معتقدند می­توان از طریق اتکا و توسل به خداوند، اثر موقعیت‌های غیر قابل کنترل را به طریقی کنترل نمود. (Fountoulakis etc, 2008)

مذهب می­تواند در تمامی موقعیت­ها، نقش مؤثری در استرس­زدایی داشته باشد و در ارزیابی موقعیت، ارزیابی شناختی فرد، فعالیت‌های مقابله، منابع حمایتی و...، سبب کاهش گرفتاری روانی شود. بر این اساس، مدت­هاست که تصور می­شود بین مذهب و سلامت روان، ارتباط مثبتی وجود دارد و اخیراً نیز روان‌شناسان مذهب، حمایت‌های تجربی بسیاری را در این زمینه جلب نموده­اند. 1998.) ،  (Levin and Taylor

وایلد[1] و همکاران او نشان دادند که 20 تا 60 درصد متغیرهای سلامت روانی افراد بالغ را باورهای مذهبی تبیین می‌کنند. (Wilde and Joseph,1997) در مطالعه دیگری، وینفیلد[2] نشان داد که در یک نمونه 1650 نفری با میانگین سنی 50 سال، نگرش‌های مذهبی با سلامت روانی، رابطه مثبتی دارند. همچنین مذهبی بودن با رضایت زناشویی در مردان و زنان و رضایت شغلی در مردان مرتبط بود. Winfield, 1995))

بنابراین به نظر می­رسد که مذهبی بودن و روحیه و رفتار دینی داشتن، بخشی از ویژگی­های شخصیتی به حساب می‌آیند و باید به مطالعه رابطه آنها با سایر سازه­های روانی پرداخته شود. از طرف دیگر، روان‌شناسانی که در حوزه سازه­های روانی مطالعه کرده‌اند، هوش هیجانی را عاملی مهم در زندگی افراد به شمار آورده‌اند و استفاده از اصول مذهبی و اخلاقی را در رشد و پیشرفت آنان متذکر شده­اند. (رستمی، 1383) همچنین گراناچر[3] معتقد است که رشد و تحول اخلاقی که در اثر أعمال مذهبی روی می­دهد، در رشد هوش هیجانی نقش مهمی دارد و محدوده­ای که هوش هیجانی در آن مورد استفاده قرار می­گیرد، به حد و مرزهای اخلاقی نیاز دارد. بدون وجود یک راهنمای اخلاقی که افراد را در استفاده از استعدادهایشان راهنمایی ­کند، هوش هیجانی را نمی­توان به منظور رسیدن به اهداف عالی به کار گرفت. (Granacher, 2000)

اکثر تحقیقات ذکر شده در زمینه ارتباط بین مذهب و سازه­های روانی، در ادیان دیگری صورت گرفته است و از آنجا که دین اسلام به عنوان یک ایدئولوژی، ارایه دهنده کامل­ترین و سلامت‌سازترین سبک زندگی بشریت است و احکام آن حوزه‌های وسیع اخلاق فردی و اجتماعی، ارتباطات بین فردی، بهداشتی و سلامت روانی را در بر می­گیرد، مطالعه علمی اثرات و نقش متغیرهای مذهبی دین مبین اسلام در سلامت روانی، یک ضرورت اساسی به نظر می‌رسد. این پژوهش درصدد است تا در همین راستا به بررسی رابطه اعتقادات مذهبی اسلامی و هوش هیجانی به عنوان یکی از زیر مولّفه­های سلامت روانی - در مؤسسات آموزشی - که یکی از مهم‌ترین مراکز رشد عقاید مذهبی در جوانان هستند، بپردازد. لذا در این پژوهش دانشجویان دختر مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه یزد به عنوان جامعه آماری مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

چارچوب نظری

در جهان امروز، بهداشت روانی اهمیت بسیاری دارد، زیرا در عصری زندگی می‌کنیم که به موازات پیشرفت­های تکنولوژیکی، صنعتی، اقتصادی و اجتماعی، نابسامانی‌های روانی و نفسانی، در حال گسترش است. بسیاری از افراد از مشکلات روانی به شدت رنج می‌برند و نه تنها خود در بحران هستند، خانواده و جامعه را نیز دچار چالش می­کنند. بهداشت روانی، علمی است در جهت بهزیستی، رفاه اجتماعی و سلامت زندگی که با تمامی دوره­های زندگی (پیش از تولد تا مرگ) و با تمامی زوایای زندگی (محیط‌های خانواده، مدرسه، دانشگاه، کار و جامعه) ارتباط دارد. انسان در کنار نیازهای فیزیولوژیک، دارای نیازهای عاطفی، اخلاقی، مذهبی، آموزشی و هدایتی است که زندگی سالم، در پرتو برآورده شدن این نیازها و ایجاد تعادل میان آنها به وجود می­آید. (لشگری، 1381)

یکی از پدیده­هایی که در دهه اخیر، مورد استقبال فراوانی قرار گرفته، پدیده هوش عاطفی است. دلیل این امر توانایی بالای هوش عاطفی در حل بهتر مسایل و کاستن از میزان تعارضات بین دریافت‌های فکری و احساسی است. پژوهش­های متعددی نشان داده‌اند که هوش عاطفی می­تواند سبب افزایش میزان سلامتی، رفاه، ثروت، موفقیت، عشق و شادی گردد. (Salovey and Mayer, 1990) گلمن[4] در تعریف هوش هیجانی، آن را نوع دیگری از هوش می‌داند که حاکی از شناخت احساسات خویشتن است و از آن برای اتخاذ تصمیم‌های مناسب در زندگی استفاده می‌شود. هوش هیجانی، توانایی اداره مطلوب خلق و خوی، وضع روانی، کنترل تکانه­ها و عاملی است که هنگام شکست ناشی از دست نیافتن به هدف، در شخص انگیزه و امید ایجاد می‌کند. این نوع هوش، همچنین حاکی از همدلی، یعنی آگاهی یافتن از احساسات افراد پیرامون ماست. (رستمی، 1384)

روان‌شناسی بهداشت، در سال­های اخیر اهمیت زیادی برای نقش راهبردهای مذهبی و سبک زندگی افراد در چگونگی وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنها در نظر گرفته است. شیوه­های مقابله مذهبی با مسایل، توانایی­های شناختی و رفتاری­ هستند که فرد مضطرب  به منظور کنترل نیازهای خاص درونی و بیرونی  فشارزا به کار می‌گیرد. (King etc, 1997) در مقابله مذهبی از منابع مذهبی مثل دعا، نیایش ، توکل و توسل به خداوند و... استفاده می‌شود. یافته­های اخیر نشان می‌دهند از آنجا که این نوع مقابله­ها هم منبع حمایت عاطفی و هم وسیله­ای برای تفسیر مثبت حوادث زندگی هستند، می­توانند مقابله­های بعدی را تسهیل نمایند؛ بنابراین به کارگیری آنها برای اکثر افراد، موجب تقویت سلامت روانی می­شود. (Gordon and Song, 1994)

به طور کلی مقابله مذهبی با مشکلات روانی، متکی بر باورها و فعالیت­های مذهبی است و از این طریق در کنترل استرس­های هیجانی و ناراحتی­های جسمانی به افراد کمک می­کند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلّق به منبعی والا، امیدواری به یاری خداوند در شرایط مشکل‌زای زندگی، بهره‌مندی از حمایت­های اجتماعی، روحانی و...، همگی از جمله منابعی هستند که افراد مذهبی با استفاده از آنها می­توانند در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند. (Ellison, 1993)

پاتریک فاگان[5]، معتقد است  اعمال مذهبی در بالا بردن سطح بهداشت روانی فرد، کاهش افسردگی، به دست آوردن عزت نفس و خشنودی در روابط فردی و اجتماعی مؤثّر است. به نظر وی افزایش سطح سلامت روانی، تأثیر بسزایی در زیاد شدن طول عمر شخص و امکان بهبودی از بیماری و کاهش ابتلا به بیماری­های کشنده دارد. (Granacher, 2000)

بر اساس دیگر مطالعات انجام شده، بین مذهبی بودن و معنادار بودن زندگی و سلامت روانی، ارتباط نزدیکی وجود دارد. در یک سنجش صورت گرفته روی افراد بزرگسال با میانگین سنی 4/37 سال، مشاهده شد که بین سه شاخص مذهبی بودن (فعالیت‌های مذهبی سازمان یافته و غیر سازمان یافته) روحیه داشتن و دلگرمی به زندگی، همبستگی مثبتی وجود دارد. (Markstrom, 1999)

اسپیلکا[6] و همکارانش، دیگر پژوهشگرانی بودند که 36 مطالعه تجربی در مورد مرگ و درگیری مذهبی را مرور کردند و نتیجه گرفتند که ایمان قوی‌تر یا معتقد بودن به زندگی بعد از مرگ، با ترس کمتر از مرگ همبستگی دارد. همچنین در این مطالعات، افرادی که نمره بالاتری در شاخص مذهب درونی داشتند، ترس کمتری را از مرگ گزارش کردند.(spilka etc, 1985)  این امر بدان معناست که غلبه بر احساس ترس از مرگ، باعث می‌شود تا افراد، آرامش بیشتری را در زندگی خود احساس کنند و در نتیجه ناآرامی‌های درونی خویش را بهتر کنترل نمایند.

مطالعات دیگر، تأثیر آموزه­ها و اعمال مذهبی را در کاهش اضطراب و تحمل فشارهای روانی پس از بهبودی، نشان داده­اند. به عنوان مثال، نتایج دو بررسی نشان داد، کسانی که به اعتقادات مذهبی پای‌بند بودند، اضطراب و ناراحتی کمتری را نسبت به کسانی که به اعتقادات مذهبی پای‌بند نبودند، داشته‌اند. etc, 1998) Lewis) گارتنر[7] در زمینه سلامت روانی و اعتقادات مذهبی، شش مقاله را بررسی کرد و دریافت که در تمام این مطالعات، بین اعتقادات مذهبی و سلامت روانی، رابطه مثبتی وجود دارد (Ggartner,1996) هاردین[8]، سازگاری زناشویی 64 زوج را بررسی کرد و نشان داد که مذهب، به طور مثبت با سازگاری و رضایت زناشویی بالاتر ارتباط دارد. او همچنین نشان داد که مذهب، یک عامل مهم در جلوگیری از طلاق است.1997) (Hardin,

زاکرمن[9] و همکارانش در پژوهشی گزارش دادند در افراد سالمندی که نمره کمتری در شاخص مذهبی بودن به دست آورده‌اند، میزان مرگ و میر 42 درصد بوده، در حالی‌که این میزان برای افراد سالمندی که نمره شاخص مذهبی بالایی داشته‌اند، 19 درصد است(Zuckerman etc, 1984) در بررسی دیگری مشاهده شد افرادی که همیشه از مقابله‌های مذهبی استفاده می‌کنند نسبت به افرادی که کمتر و یا گاهی از این مقابله­ها استفاده می­کند، در 9 شاخص از 12 شاخص سلامت روانی، نمرات بالاتری کسب کردند. (Koenig et all, 1997)

مینارد[10] نیز اثر زیارت مذهبی را روی افسردگی و اضطراب 24 بیمار سالمند بررسی کرد. او دریافت که علایم بیماری آنها بعد از زیارت، کاهش زیادی داشته است و حداقل تا ده ماه بعد از برگشتن از زیارت هم این اثر ادامه دارد. (Maynard, 1997) در مطالعه دیگری، مییر[11] نقش مذهب در سازگاری افراد با یک رویداد معنادار زندگی را بررسی کرد. او با 124 پدر و مادری که کودک خود را به علت سندرم مرگ ناگهانی از دست داده بودند مصاحبه کرد و دریافت که مذهبی بودن با  پذیرش آسان­تر این بحران، ارتباطی مستقیم دارد. همچنین مذهبی بودن با افزایش سلامت روانی و کاهش ناراحتی والدین در طی 18 ماه بعد از مرگ کودکانشان، ارتباط مستقیمی داشت. (2003 Meier,)

نونیمیکر[12]، مکنیلی[13] و بلوم[14] در تحقیقی که با هدف بررسی رابطه دینداری و سلامت روانی نوجوانان سامان دادند، به این نتیجه رسیدند که دینداری در برابر اعمالی مانند سیگار کشیدن، نوشیدن الکل، مصرف مواد افیونی، برقراری رابطه جنسی نامتعارف و...، از نوجوانان محافظت می­کند. همچنین  مطالعه مالتبی[15] و دی[16] نشان داد که مذهب، سطح بهداشت روانی را افزایش می­دهد. (Nonnemaker et all, 2003)

تحقیقاتی که در ایران به بررسی رابطه اعتقاد به اصول مذهبی اسلام و بهداشت روانی- اجتماعی صورت پذیرفته است نیز نشان می­دهد که میان نگرش مذهبی و سازگاری فردی و اجتماعی دانش‌آموزان، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. (سهرابیان، 1379؛ خلیلی، 1379) همچنین در پژوهشی که با هدف تعیین رابطه وضعیت مذهبی و هوش هیجانی در دانش‌آموزان پیش­دانشگاهی صورت یافت، نتایج حاکی از آن است که میان وضعیت مذهبی و هوش هیجانی، رابطه­ای مثبت و معنادار وجود دارد. همچنین مشخص شد که بین مولفه­های وضعیت مذهبی و عمل مذهبی، همبستگی بیشتری با هوش هیجانی وجود دارد. (رستمی، 1383) این نتایج بیانگر آن است که مذهب و عمل مذهبی نقشی اساسی در ثبات روانی و زندگی سالم اشخاص دارند.