روش تحقیق بررسی وضعیت جمع‌آوری و دفع زباله‌ های شهری تهران و ارائه راهکارهای مناسب برای بهینه‌ سازی فرایند موجود

«گزارش اول طرح پژوهشی»

مقدمه

اجتماعات انسانی از دیرباز پس از مورد استفاده قرار دادن منابع مختلف طبیعی موجود بر روی کره زمین، قسمت‌های غیرقابل مصرف و زاید آن را دفع می‌نمودند. این موضوع مشکل حادی را برای آنها و محیط‌شان ایجاد نمی‌کرد. زیرا تعداد و توزیع انسانهای موجود بر روی کره زمین به نسبت مساحت این کره خاکی خیلی کم بود اما امروزه به دلیل افزایش تعداد، توزیع جمعیت و به دنبال آن تحولات پدید آمده در میزان و کیفیت مواد مصرفی، معضل تولید و دفع زایدات به نحوه بارزی گریبانگیر حیات جوامع بشری به ویژه شهرها گردیده است. گرچه دفن بهداشتی مواد زاید جامد شهری، سالهاست که مورد استفاده قرار گرفته است و در بسیاری از نقاط دنیا توانسته است، بهداشت عمومی و سلامت جامعه را تأمین کند ولی هنوز مورد قبول عامه مردم قرار نگرفته است. عناوینی مانند، دفن و دفن بهداشتی و تلنبار زباله بارها به جای یکدیگر مورد استفاده قرار گرفته‌اند و هنوز هم خیلی از مردم فرق بین دفن، دفن بهداشتی و تلنبار کردن زباله را نمی‌دانند. به عبارت دیگر در صورتی که عملیات دفن مواد به صورت کاملاً استاندارد و براساس ضوابط صحیح و دقیق دفن بهداشتی صورت نگیرد مشکلات بهداشتی و زیست محیطی زیادی به وجود خواهد آمد. فقط یک محل دفن بهداشتی که در محل مناسبی قرار گرفته و از طراحی خوبی برخوردار باشد و نیز عملیات آن کاملاً صحیح و دقیق انجام پذیرد می‌تواند جوابگوی استانداردهای بهداشت عمومی و سلامت بوده، از شرایط لازم برای جلوگیری از آلودگی آب و خاک و هوا برخوردار باشد که در اینجا بحث مدیریت دفع مواد زائد جامد شهری مطرح می‌گردد.

مواد زاید جامد شهری شامل تمام مواد زاید حاصل از فعالیت‌هایی است که در شهر انجام می‌گیرد. این مواد هم از نظر منبع تولید و هم از نظر خواص فیزیکی و شیمیایی تنوع بسیار زیادی دربر دارد. در یک شهر، بخش‌های مختلفی در فعالیت هستند و هر بخش نیز در تولید مواد زاید شهری نقش دارد. بخش‌های خانگی، تجاری، حمل و نقل، صنعتی، درمانی، بهداشتی و خدمات، هرکدام مواد زایدی با خصوصیات ویژه‌ای تولید می‌کنند. به همین دلیل هم، مواد زاید جامد شهری دارای طیف وسیعی است. از نظر حجم نیز از ذرات ریز گردوغبار گرفته تا وسایل اسقاطی، مثل بدنه اتومبیل، یخچال و میز و صندلی، در این زایدات وجود دارند از نظر خطرناک بودن نیز، شامل مواد زاید غیرقابل فسادپذیر است و هم مواد زاید کاملاً خطرناک، مثل مواد زاید بیمارستانی را دربر می‌گیرد، از نظر فیزیکی و حجم ظاهری نیز طیف کاملاً ناهمگونی از زایدات در یک شهر بروز می‌کند. کمیت مواد زاید جامد شهری نیز ناهمگونی زیادی را شامل می‌شود.

عوامل اقتصادی، بافت شهری، کاربری‌های زمین، عوامل فرهنگی، تراکم در واحد سطح، فصول سال و عادات اجتماعی در کیفیت و کمیت مواد زاید جامد شهری موثر هستند. به عبارت دیگر، فاکتورهای زیادی در امر تولید مواد زاید شهری تأثیر دارند. به همین دلیل هم طراحی سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری از حساسیت و ویژگی‌های خاصی برخوردار است. برای یک طراحی موفق به اطلاعات و داده‌های اساسی از کلیه فاکتورهای مؤثر در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری نیاز هست. این اطلاعات و داده‌ها را یا می‌توان از طریق سازمانها و ارگانهای زیربط و درگیر با مدیریت مواد زاید جامد شهری بدست آورد و یا از طریق انجام پروژه‌های مشخص، این اطلاعات و داده‌ها را تولید کرد.

1 اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق:

مدیریت مواد زاید جامد شهری از اهمیت ویژه‌ای در جلوگیری از اثرات سوء و مضر این مواد بر بهداشت و سلامت جامعه برخوردار است. رعایت نکردن اصول بهداشتی و جلوگیری نکردن از انتشار مواد زاید جامد شهری، اولین آسیبی که به جامعه وارد می‌کند بر بهداشت و سلامت جامعه می‌باشد. خطرات بسیاری از قبیل حمله حشرات و جوندگان موذی، خطرات ناشی از سگ‌های ولگرد، بروز بیماری‌های واگیردار در صورت رعایت نکردن این اصول، با مردم دست به گریبان است. خطرات ناشی از حمله حشرات زمانی به وجود می‌آید که زباله‌ها در یک محل تجمع داشته باشند که به علت عدم مدیریت صحیح در حاشیه‌های تهران این مشکلات وجود دارد. باید همواره این اصول را در نظر گرفت که طبیعت خیلی از مواد از نظر اثرات سوء زیست محیطی، سمیت و سرطانزائی شناخته شده نیست و تا زمانی که بی‌خطر بودن مواد محرز نشده باشد، باید به آنها به عنوان موادی که پتانسیل خطرزائی دارند نگریسته شود.

در بحث مدیریت زباله یک ارگان خاص نمی‌تواند که دراین زمینه فعالیت چشمگیری داشته باشد. بلکه همکاری و همیاری تمامی ارگان‌ها را می‌طلبد و در نهایت با فرهنگ‌سازی در جامعه و روشن‌نمودن مردم به معنای واقعی می‌تواند گامی مؤثر در این زمینه برداشت.

تفهیم درست مدیریت مواد زاید می‌تواند جلوی خسارات وارده بر محیط زیست را بگیرد و در جهت به راه‌اندازی چرخه صنعت جامعه مفید واقع شود.  زیرا وقتی مدیریت صحیح مواد زاید صورت گیرد، بحث تفکیک را نیز بدنبال دارد و از این رو در بسیاری از جهات می‌شود در راستای تولید مواد دیگر به صورت مکانیزه گام برداشت که خود در ارتقاء به سطح خودکفائی جامعه مؤثر می‌باشد. پس یک مدیریت صحیح می‌تواند هم جامعه را به سوی آبادانی پیش ببرد و هم می‌تواند آن را به ورطه نابودی بکشاند.

دومین بحثی که اهمیت و ضرورت آن در مدیریت مواد زاید مطرح است، آنالیز زباله می‌باشد که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. وقتی که آنالیز زباله صورت بگیرد و بدانیم که هر کدام از موادی که در جامعه استفاده می‌شود به چه میزان در زباله های شهری یافت می‌شود می‌توان با توجه به آن، گزارش و تحقیق روشنی را ارائه داد و به عنوان یک منبع و مرجع آن را در نظر گرفت که اگر در صورتی سازمان و یا ارگانی بخواهد کاری در این زمینه انجام دهد بتواند از آمار مربوطه استفاده بکند.

به عنوان مثال شهرداری تهران در فکر احداث کارخانه کمپوست می‌باشد. این طرح در یک کیلومتری شهر تهران در منطقه‌ای بنام بی‌بی‌دوست قرار است که اجرا شود که با استفاده از آمار و ارقام بدست آمده از آنالیز زباله، کارشناسان مربوطه می‌توانند تصمیم‌گیری لازم را در این زمینه اتخاذ نماید که آیا این طرح قابل اجرا شدن در این منطقه می‌باشد یا خیر؟ و این جامعه در طول یک سال چه مقدار زباله تولید می‌کند و اینکه از این میزان چه مقداری زباله‌های قابل بازیافت می‌باشند که در چرخه بازیافت مواد قرار می‌گیرند؟ با توجه به بدست آوردن حجم زباله و دانستن این موضوع که به عنوان مثال میزان پلاستیک و یا مواد فسادپذیر و یا میزان کاغذ به طور سالانه در زباله‌ها چقدر می‌باشد می‌توانیم از این اطلاعات استفاده‌های بیشتری را داشته باشیم و با استفاده از این آمار می‌توانیم بدانیم که جامعه ما به چه میزان در جهت صرفه‌جوئی گام برداشته و چقدر توانسته است که در کاهش میزان زباله و تفکیک آن گام مفیدی را بردارد.

2 چارچوب نظری تحقیق

مدیریت مواد زاید جامد شهری از شش عنصر موظف تولید و ذخیره در محل، جمع‌آوری، حمل و نقل، بازیافت و دفع تشکیل شده است. این تقسیم‌بندی به این دلیل صورت گرفته که هر کدام از این عناصر یک وظیفه مشخصی در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری را عهده‌دار هستند. در ضمن، این تقسیم‌بندی از نظر بررسی موضوع نیز، بسیار مؤثر است. در حال حاضر در مدیریت مواد زاید جامد شهری، قسمت اعظم منابع مالی و انسانی برای جمع‌آوری و حمل و نقل صرف می‌شود و در زمینه‌های تولید، ذخیره در محل، بازیافت و دفع، کارچندانی صورت نگرفته است. این عدم تعادل، بهترین دلیل سوء مدیریت در امر مواد زاید جامد شهری است. همان اندازه که جمع‌آوری و حمل و نقل مؤثر هستند، تولید و بازیافت و دفع مواد نیز مهم محسوب می‌شوند و باید مورد توجه و دقت قرار گیرند. اطلاع دقیق از کمیت و کیفیت تولید و پراکنش نقاط تولید در سطح شهر می‌تواند در امر جمع‌آوری و حمل و نقل بسیار مفید واقع شود و به صرفه‌جوئی‌های زیادی در این دو عنصر منجر گردد. بازیافت مواد مستقیماً به کمیت و کیفیت تولید ارتباط دارد و دفع مواد به همه عناصر موظف قبلی مربوط می‌شود. بنابراین این عناصر همانند حلقه‌های یک زنجیر به هم پیوسته هستند و هر کدام از این عناصر نقش ویژه‌ای را در سیستم مدیریت مواد زاید جامد ایفا می‌کنند و باید متناسب با وظیفه‌شان به آنها توجه شده و منابع لازم به آنها اختصاص داده شود.

شکل 1- عناصر موظف و رابطه آنها را در یک سیستم مدیریت مواد زاید جامد نشان می‌دهد.

شکل 1- عناصر موظف و رابطه آنها در سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری

در شکل 1- پردازش و بازیافت به عنوان یک عنصر موظف در کنار سایر عناصر، مشخص شده است. در صورتی که پردازش و بازیافت هم می‌تواند در محدوده تمام عناصر موظف دیگر قرار گیرد و هم به صورت واحد مستقلی در سیستم مدیریت مواد زاید جامد عمل کند. اصولاً در یک سیستم کارآ و موفق بهتر است که پردازش و بازیافت از ابتدا تا انتهای سیستم در جریان باشد، جداسازی مواد در مبدأ تولید و فشرده کردن مواد در آپارتمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی، هم در کاهش حجم مواد و هم در کاهش کمیت موادی که باید به محل‌های دفن حمل شوند، مؤثر است. در نتیجه به ماشین‌آلات، نیروی انسانی، سرمایه‌گذاری و زمین کمتری برای دفن مواد احتیاج خواهد بود. ملاحظه می‌شود که بازیافت صحیح می‌تواند ضمن اینکه به عنوان عنصری مستقل عمل می‌کند، در بین عناصر دیگر هم قرار گیرد و راندمان و کارآیی کل سیستم را افزایش دهد. تقسیم‌بندی سیستم مدیریت مواد زاید جامد به عناصر موظف، نگرش و طراحی از کل به جز و بالعکس را امکان‌پذیر می‌سازد. ابتدا با در نظر گرفتن شش عنصر موظف ترسیم روابط اصلی بین این عناصر و کلیات سیستم، طراحی می‌شود. سپس هر عنصر جداگانه مورد بررسی قرار گیرد و روابط داخلی اجزای هر عنصر موظف ترسیم شده و جریان مواد، انرژی و منابع در هر عنصر مشخص می‌شود و دوباره تمام سیستم، مورد تجزیه و تحلیل نهایی قرار می‌گیرد. تمامی این اعمال را می‌توان با نوشتن یک مدل و به کمک کامپیوتر انجام داد. بررسی سیستم با این روش امکان ارزیابی اثر تغییرات مورد نظر در سیستم را میسر می‌سازد. به عنوان مثال می‌توان اثرات تبدیل چرخ‌های دستی را به وانت‌های نیسان و.‌.. بررسی کرد. جالب توجه است که می‌توان این ارزیابی‌ها را قبل از انجام پروژه‌های مورد نظر انجام داده و اثرات آنها را روی سیستم، مشخص کرد. سپس با درنظر گرفتن مسائل اقتصادی، اجتماعی و بهبود کارایی و راندمان سیستم، گزینه بهینه را انتخاب و به اجرا درآورد با این کار می‌توان به مقدار قابل توجهی در زمان، پول و انرژی صرفه‌جویی کرده و نیز به موفقیت طرح‌ها بیشتر امیدوار بود.

عناصر 6 گانه در سیستم مدیریت، باید در یک ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر باشند و ارائه هرگونه روش اصلاحی در امر جمع‌آوری، بدون نگرش بنیادی و سیستماتیک به تمامی مراحل و عناصر 6گانه مدیریتی کار اصولی و علمی نیست.

اجرای هرگونه برنامه‌ریزی طرحهای جدید مدیریت مواد زائد جامد، در چهارچوب امکانات اقتصادی اجتماعی، بهداشتی و سیاسی محلی باید ارائه شود و قبل از تصویب هر طرح جدیدی، باید اصلاحات اساسی در آن از طریق سنجش افکار عمومی صورت گیرد، زیرا برنامه‌های مدیریت مواد زائد جامد باید با سایر اهداف جامعه سازگار باشد. ولی در کشور ما متأسفانه این پارامتر مهم مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

ضمناً طرحهای جدید باید دارای زمان‌بندی و ایجاد ساختار سازمانی بوده و از نظر بودجه نیز تأمین شوند. بنابراین برای اجرای برنامه‌های تهیه شده. برخی از فعالیتها در کوتاه مدت و بعضی از طرحها در بلندمدت مورد نظر قرار می‌گیرند. مهمترین موارد اصلی در چنین اهدافی شامل مسائل زیر هستند:

1 مهمترین عوامل طراحی و استانداردهای اجرایی، ارزانترین و بهداشتی‌ترین آنها است.

2 در صورت تغییرات، روند تدریجی انتقال از سیستم فعلی به سیستم جدید ایجاد گردد و اثرات چنین تغییراتی در پرسنل و مسائل مالی و بودجه باید ارزیابی شود.