پروپوزال آسیب شناسی اجرای علنی مجازات ها از منظر جامعه شناسی کیفری

چکیده

هدف از پژوهش حاضر آسیب شناسی اجرای علنی مجازات ها از منظر جامعه شناسی کیفری می باشد. جامعه شناسی   که از لفظ   سوشیتی به معنای اجتماع مشتق شده است، از علوم و رشته های قدیمی در بین انسانها است که البته تا زمانی که بعداً گفته خواهد شد ،به این عنوان وجود نداشته است. اما مفاهیم ، نگرش ها و روش های آن در لابلای اندیشه های پیشینیان به خوبی نمود یافته است. جامعه‌شناسی کیفری ش شاخه ای از جامعه شناسی حقوق بوده و به مطالعه فرآیند قانونگذاری، چگونگی انعکاس مجازات در جامعه، میزان کارآیی مجازات، میزان بازدارندگی مجازات (مانند اعدام) و بالاخره فرآیند دادرسی کیفری می پردازد. یکی از مسائلی که در جامعه شناسی کیفری مطرح است اجرای علنی مجازات و آسیب شناسی این مسئله است . علنی بودن مجازات به مفهوم منتشر کردن و آشکار نمودن آن است و آشکار نمودن مجازات، دو معنا دارد: یکی این که فقط خبر آن در بین مردم منتشر گردد و دوم این که علاوه بر اطلاع مردم، حضور آنان نیز در زمان اجرای حکم لازم است. اجرای علنی به این معنا است که مجازات در مکانی اجرا شود که اگر کسانی مایل به حضور در آن مکان باشند، بتوانند حضور یابند و کسی مانع حضور آنها نشود. یقینا فردی که در انظار عمومی و در ملأ عام  مجازات می‌شود غیر از تحمل مجازات مربوطه رنج نگاه‌های حاکی از ملامت، تنفر، تمسخر و ... را نیز متحمل شده و به شخصیت وی لطمات جبران‌ناپذیری وارد می‌آید و افراد جامعه را که پیرامون وی گرد آمده‌اند را دشمنانی می‌پندارد که از مشاهده درد و رنج او لذت می‌برند و این تصور حائلی بین او و جامعه ایجاد می کند که اصلاح و بازگشت وی را غیر ممکن و یا دشوار می‌سازد. از لحاظ حقوقی نیز می‌توان بر اجرای مجازات در ملأعام ایراد، بدین‌سبب که ماده 10 آیین‌نامه نحوه اجرای احکام‌، تصمیم‌گیری راجع به محل اجرای حکم شلاق و اعدام به نظر دادگاه محول شده و از طرف دیگر دیدگاه‌های قضات راجع به اجرای مجازات در ملأعام متفاوت است.برخی از قضات، مجازات در ملأعام را دارای آثار مثبت ارزیابی کرده و بدان حکم می‌کنند و برخی نیز آن را دارای تبعات منفی فردی و اجتماعی دانسته و به صدور آن راضی نیستند.‌

کلمات کلیدی:اجرای علنی- مجازات-جامعه شناسی-حقوق کیفری

طرح مسئله

جامعه شناسی[1]  که از لفظ [2] سوشیتی به معنای اجتماع مشتق شده است، از علوم و رشته های قدیمی در بین انسانها است که البته تا زمانی که بعداً گفته خواهد شد ،به این عنوان وجود نداشته است. اما مفاهیم ، نگرش ها و روش های آن در لابلای اندیشه های پیشینیان به خوبی نمود یافته است. پیامبران و نوابغ به عنوان افراد برجسته ی تاریخ بشر، مفاهیم مهمی از نظرات جامعه شناسانه را در عبارات خود بیان می کردند.در این میان بحث جامعه شناسی از منظر کیفری مطرح است .جامعه‌شناسی کیفری ش شاخه ای از جامعه شناسی حقوق بوده و به مطالعه فرآیند قانونگذاری، چگونگی انعکاس مجازات در جامعه، میزان کارآیی مجازات، میزان بازدارندگی مجازات (مانند اعدام) و بالاخره فرآیند دادرسی کیفری می پردازد. اینها موضوعات مورد بررسی جامعه شناسی کیفری هستند یعنی از لحظه کشف جرم تا لحظه اجرای مجازات. جامعه شناسی کیفری به دنبال علت شناسی جرم نیست. به دنبال چگونگی تولد، تحول، رشد و افول نهادهای حقوق کیفری است. رویکرد جامعه شناسی کیفری یک رویکرد علت شناسی نیست بلکه نهاد شناسی است. مثلاً می گوید چرا در کشور ما تعلیق یا آزادی مشروط عملاً جا نیفتاده است. یا مثلاً در کشور ما علیرغم جرم انگاری ربا از سال 1375 ، مواردتعقیب این جرم و محکومیت به آن طبق مطالعات انجام شده، بسیار اندک بوده است. (نوربها،1380). یکی از مسائلی که در جامعه شناسی کیفری مطرح است اجرای علنی مجازات و آسیب شناسی این مسئله است . علنی بودن مجازات به مفهوم منتشر کردن و آشکار نمودن آن است و آشکار نمودن مجازات، دو معنا دارد: یکی این که فقط خبر آن در بین مردم منتشر گردد و دوم این که علاوه بر اطلاع مردم، حضور آنان نیز در زمان اجرای حکم لازم است. پس اعلان مجازات از نظر لغت در دو مصداق: «اطلاع مردم» و «حضور مردم» عینیت پیدا می کند، ولی سخن ما این است که اعلان مجازات در اصطلاح فقها صرفا با حضور مردم، عینیت پیدا می کند; زیرا شواهد محکم و متقنی وجود دارد که نشان می دهد اعلان مجازات تنها با حضور مردم محقق می شود و صرف اطلاع، کافی نیست. برخی از نویسندگان بین اجرای علنی حدود و اجرای حد در ملا عام تفکیک قائل شده و می گویند: اجرای مجازات در ملا عام فاقد هر گونه مستند شرعی است و هیچ دلیلی وجود ندارد که باید مجازات در ملا عام اجرا گردد . بین علنی بودن مجازات و اجرای مجازات در ملا عام تفاوت اساسی وجود دارد . اجرای علنی به این معنا است که مجازات در مکانی اجرا شود که اگر کسانی مایل به حضور در آن مکان باشند، بتوانند حضور یابند و کسی مانع حضور آنها نشود، ولی مجازات در ملا عام به این معنی است که در محل تجمع مردم و رفت و آمد آنان مثلا در میادین پرجمعیت اجرا شود(قربان نیا،1380). اما با رجوع به سیره پیامبر صلی الله علیه و آله، ائمه معصومین علیهم السلام، متون روایات و کتب متداول فقهی واقعا چنین تفکیکی بین اجرای علنی حدود و اجرای حدود در ملا عام مشاهده نمی شود و در کلام مذکور نیز هیچ دلیل و مستندی برای این تفکیک اقامه نگردیده است . در متون روایات نه واژه «اجرای علنی » آمده و نه واژه «ملا عام » . از این رو نمی توان با تفسیر و تحلیل این واژه ها حکم شرعی استنباط کرد . آنچه در سیره معصومین قطعی است این است که حدود در حضور مردم اقامه می شد و مردم برای اجرای حدود اجتماع می کردند . این که ما ادعا کنیم اجرای حدود در حضور مردم، اجرای علنی حدود بوده نه ملا عام به دلیلی نیاز دارد که اثبات کند هیچ یک از حدود در اماکن عمومی اجرا نمی شده و تمامی حدود، با حضور مردم در اماکن خاص اجرا می گردید و الا اثبات آن مشکل است . از این رو این تفکیک مبنای فقهی ندارد .(مقتدایی،1380).برخی نیز بر این عقیده است که اجرای علنی حدود بر خلاف اصل شخصی بودن مجازات است و آثار و تبعات اجرای علنی مجازات بر خانواده و بستگان محکوم نیز اعمال می گردد(نهازی،1390). این سخن، ناصواب است; چون منظور از شخصی بودن مجازات و آیه شریفه «و لا تزر وازره وزر اخری» این است که هر کس مسؤول عمل خویش است و به دلیل اعمال دیگران مجازات نمی گردد و به هیچ وجه به این معنا نیست که مجازات باید به نحوی باشد که هیچ کس غیر از مجرم حتی به صورت غیر مستقیم آزرده نگردد و یا آسیب نبیند; چون در این صورت تقریبا هیچ مجازاتی قابلیت اجرا پیدا نمی کند . در تمام مجازاتها چه بخواهیم و چه نخواهیم ممکن است بستگان و خانواده مجرم و حتی اجتماع زیان ببینند، ولی در علم حقوق این گونه آثار غیرمستقیم را با اصل شخصی بودن مجازاتها منافی نمی دانند . آیا در زندان فقط مجرم مجازات می گردد و خانواده از نظر مالی، حیثیتی و روحی آسیب نمی بیند؟ و در جریمه نقدی، آیا فقط مجرم مجازات می شود یا خانواده او نیز دچار مشکل می شود؟ اگر چه حکومت اسلامی موظف است در جهت کاهش آثار و عواقب غیرمستقیم مجازات مجرم، تلاش نماید یقینا فردی که در انظار عمومی و در ملأ عام  و نه به صورت علنی - مجازات می‌شود غیر از تحمل مجازات مربوطه رنج نگاه‌های حاکی از ملامت، تنفر، تمسخر و ... را نیز متحمل شده و به شخصیت وی لطمات جبران‌ناپذیری وارد می‌آید و افراد جامعه را که پیرامون وی گرد آمده‌اند را دشمنانی می‌پندارد که از مشاهده درد و رنج او لذت می‌برند و این تصور حائلی بین او و جامعه ایجاد می کند که اصلاح و بازگشت وی را غیر ممکن و یا دشوار می‌سازد. ‌همچنین فشار اجتماعی وارده بر خانواده بزهکار مجازات شده در ملأعام و به اصطلاح انگشت‌نما شدن آنها را نیز نباید از خاطر دور ساخت.‌با توجه به اینکه اجرای مجازات در ملأعام بدون هیچ‌گونه مرزبندی و تفکیکی صورت می‌گیرد امکان حضور تمامی اقشار جامعه اعم از کودک و زن و جوان وجود دارد، مشاهده صحنه اعدام و یا شلاق زدن مجرم می‌تواند بر روان افراد به خصوص کودکان آثار مخربی بز جای گذارد.‌ همچنین با نگاه به اجرای مجازات به عنوان یک عمل پیشگیرانه نیز باید گفت نسبت به اینکه اجرای مجازات در ملأعام بتواند موجب پیشگیری از ارتکاب جرم شود نیز تردیدهای فراوانی وجود دارد.‌ تا زمانی که زمینه‌های جرم مانند بیکاری‌، فقر ، اعتیاد و ...در جامعه از بین نرفته باشد، نمی‌توان از طریق اجرای مجازات در ملأعام به کاهش جرم امیدوار بود.‌ علاوه بر دشواری بازگرداندن بزهکاری که در ملأعام مجازات شده به جامعه، در مواردی وی به مجرم خطرناکتری تبدیل شده که در صدد انتقام از جامعه ای که شاهد درد ورنج وی بوده است بر می‌آید و این خود زمینه‌ی ارتکاب جرایم بعدی را فراهم می‌سازد.‌ از لحاظ حقوقی نیز می‌توان بر اجرای مجازات در ملأعام ایراد، بدین‌سبب که ماده 10 آیین‌نامه نحوه اجرای احکام‌، تصمیم‌گیری راجع به محل اجرای حکم شلاق و اعدام به نظر دادگاه محول شده و از طرف دیگر دیدگاه‌های قضات راجع به اجرای مجازات در ملأعام متفاوت است.برخی از قضات، مجازات در ملأعام را دارای آثار مثبت ارزیابی کرده و بدان حکم می‌کنند و برخی نیز آن را دارای تبعات منفی فردی و اجتماعی دانسته و به صدور آن راضی نیستند.‌بنابراین محقق در پی بررسی این مسئله است که آیا اجرای علنی مجازات می تواند آسیب های اجتماعی ،روحی و معنوی داشته باشد؟

1- مجازات در حقوق اسلام

در حدودی که تحقیق به عمل آمده فقهای اسلام ، تعریفی از مجازات بیان ننموده اند ، اما عده ای ازحقوقدانان اسلامی مجازات را چنین تعریف کرده اند :

العقوبه هی الجزاء المقرر مصلحه الجماعه علی عصیان امر الشارع[3]

مجازات عبارت است از کیفر تعیین شده برای نافرمانی از امر و دستور قانون گذار (شارع) به منظور مصلحت جامعه . به نظر می رسد این تعریف التقاطی بوده و مبنای آن به خاطر مصالح جامعه از تعریف های ارائه شده از سوی برخی حقوقدانان عُرفی گرفته شده ، ولی برای اینکه رنگ وبوی اسلامی بگیرد "علیه معصیت امر شارع " به آن افزوده شده است ، در حالی که همه مجازات های اسلامی فقط به خاطر " مصالح جامعه " وضع نشده بلکه در بعضی موارد مصلحت خود فرد ، مورد نظر بوده است[4].از طرف دیگر مراد شارع از مجازاتها، واجبات و محرمات نبوده ، بلکه شامل اعمالی که حکومت اسلامی برای حفظ مصالح ، جرم اعلام می کند نیز خواهد گردید . البته اگر منظور از شارع را اعم از شارع مقدس اسلام بدانیم این اشکال رفع خواهد شد[5].یکی دیگر از حقوقدانان اسلامی مجازات را اینگونه تعریف نموده است : « مجازات عبارت است از کیفری که شارع آن را به منظور جلوگیری از ارتکاب منهیات و ترک آنچه بدان امر کرده ، وضع نموده است.»[6] در خصوص مجازات از نظر شرع اسلام باید گفت که : « تشریع مجازات شرعی براساس مقتضای حیات فردی و اجتماعی مردم و مطابق مصلحت عامه است ،و اموری که برای ارتکابشان مجازات وضع گردیده ، مصلحت مردم به ترک آن امور است ، اگر اینگونه امور مجاز باشد ومؤاخذه ای برارتکاب آنها نباشد به مصالح فردی و جمعی لطمه می خورد[7] .»

ولی شارع مقدس برای مجازات تعریفی بیان ننموده است و مطلب ذکر شده می تواند به عنوان هدف مجازات از نظر شرع در نظر گرفته شود و به نظر می رسد علت عدم تعریف مجازات از سوی فقها فقدان چنین تعریفی در نزد شارع مقدس باشد اما حقوقدانان تلاش نموده اند با ذکر مطالب فوق تعاریفی ارائه دهند.در قرآن کریم خداوند متعال فرموده است : «ای خردمندان قصاص (مجازات) برای شما مایه حیات است.»[8] از این آیه می توان استنباط نمود که قصاص که یکی از مجازات های اسلامی است با هدف حیات و از بین نرفتن نسل بشر صورت می گیرد ، پس نتیجه می گیریم که اصل مجازات برای جرم یا گناهان انسان باید باشد تا مرتکب تعدی به حقوق مردم و حقوق الهی نشوند و خداوند متعال بدینگونه یکی از راههای جلوگیری از ارتکاب جرم را مجازات قرار داده است

2- مجازات در حقوق عُرفی 

کلمه مجازات در زبان عربی به معنای «اعطاء الجزاء علی العمل» بیان شده است[9]. مجازات معادل واژه جزا،کیفر و به معنای جزا وپاداش دادن در نیکی وبدی است[10].مجازات از الفاظی چون پاداش ، کیفر ، سزا و پدافره در زبان فارسی و کلماتی چون قصاص و جزا و عقاب در زبان عربی بیان شده که این نشان دهنده اهمیت اصل « مجازات » در جوامع مختلف بشری است[11]. قانونگذاران در متون قانونی چه در حال حاضر و چه در سابق تعریفی روشن و صریح از کیفر یا مجازات ذکر نکرده اند ، اما حقوقدانان معاصر تعاریف متعدد و گوناگونی ابراز داشته اند که با نقل پاره ای از این تعاریف ، به بررسی تعریف مجازات می پردازیم دکترگلدوزیان در تعریفی از مجازات بیان می دارد که:«مجازات عبارت است از تعذیب ویا عقوبتی که به خاطر تعرض به نظام اخلاقی و ایجاد اختلال در نظم اجتماعی از طریق ارتکاب جرم به عمل آمده است[12] .»

همچنین دکتر گلدوزیان در قسمتی دیگر از کتاب خود مجازات را اینگونه تعریف نموده : «مجازات عبارت است از عکس العمل اجتماعی به صورت رنج و تعبی که بر بزهکار اعمال می شود . مجازات همراه با رنج و تعب است وهمین خصوصیت باعث می شود تا مجازات ماهیتاَ از تدابیر پیشگیری از وقوع جرم و الزام به جبران ضرر و زیان در دعاوی حقوقی متمایز شود [13]. »

همچنین دکتر محمد باهری چند تعریف از مجازات ارائه نموده که در زیر به آنها اشاره می کنیم:
«مجازات عبارت است از آزاری که قاضی به علت ارتکاب جرم و به نشانه نفرت جامعه از عمل مجرمانه و مرتکب آن ، برای شخصی که مقصر است برطبق قانون تعیین می کند[14] .»

همچنین دکتر باهری در قسمتی از کتابش مجازات را اینچنین تعریف میکند : « مجازات صدمه ای است که قوه مدیره جامعه به کسی می زند و مطابق اصول وقت عمل او جرم تشخیص داده شده وبه ترتیب معمول زمان جرم او محرز شده باشد[15] .»

لینک دانلود پایان نامه پروپزال