پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی شهری
فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه
محلات تاریخی و قدیمی از جمله حوزه هایی هستند که تحت شعاع و تحت تاثیر فرآیند یکصد ساله مدرنیته در ایران قرار گرفتند و با تغییر در شیوه های زیستی با نیازها و سلایق جدیدی مواجه شدند در ابتدا کالبد محلات تاریخی که همان ثروت های ملی و هویت ماندگار شهرهای ما محسوب میشوند به سبب ویژگی های خاص پاسخگوی نیازهای روز به نظر نرسیدند و در تقابل با ساخت و سازهای جدید و طرح های مدرن شهری حقیر شمرده شدند (صادقی آبکسری،1381).
بافت های قدیمی و محلات تاریخی، به عنوان بخشی از شهر و به عنوان اصالت یک شهر واجد هویت شهری ارزشمندی هستند. این محله ها میتوانند هویت فرهنگی ساکنان را شکل دهند و توسعه ی کل شهر را جهت دهی کنند (نعیمی،1389)
بنابراین برای جلوگیری از کاهش اهمیت محله های تاریخی و قدیمی، اجرای برنامه های بهسازی، نوسازی، تجدید حیات و ... در قالب الگوهای شهرسازی جدید به ویژه توسعه ی محلات نئوسنتی ضروری می نماید. در واقع توسعه ی نئوسنتی که TND رویکردی از آن توسعه است یک نمونه ی خوب و کارا برای به کارگیری ارزش های سنتی درحل مشکلات مدرن و امروزی محلات می باشد. در این مورد خاص، فرم شهری قدیمی و ساختار سنتی شهر نه تنها در تلاش های برنامه ریزی جدید می تواند مورد استفاده قرار بگیرد بلکه میتواند نتایج قابل توجهی در حل مسائل و مشکلات محلات تاریخی نیز داشته باشد.
بنابراین پژوهش حاضر با هدف ترویج فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و فیزیکی جوامع محلی و اجرای شیوه های طراحی شهرسازی جدید با تاکید بر TND به دنبال دلیلی مبنی بر اهمیت TND به عنوان استراتژی ای برای تجدید حیات محلات می باشد که با نیازهای جدید شهری منطبق باشد.
تحقیق حاضر از 5 فصل تشکیل شده است؛ فصل اول به کلیات تحقیق می پردازد؛ در فصل دوم مبانی نظری مطالعات مربوط به مداخله در بافت های قدیم شهری و مطالعات مربوط به رویکرد شهرسازی نئوسنتی و رویکرد TND و کاربرد آن در احیای محلات سنتی و تاریخی مورد تحلیل قرار میگیرد؛ در فصل سوم مطالعات وضع موجود محله ؛ در فصل چهارم اصول و انگاره های مفهوم محله سنتی ایرانی با اصول و شاخص های TND در شهرسازی معاصر غرب مورد قیاس قرار می گیرد تا مشخص گردد که آیا اصول TND می تواند در تجدید حیات محلات تاریخی و بخصوص محله تاریخی اوچ دکان مورد استفاده قرار گیرد و در فصل پنجم استفاده از جدول سوات و نتیجه گیری کل تحقیق ارائه خواهد شد.
بیان مسئله
ماهیت خاص بافت های شهری کهن توجه به آنها را از جهات مختلف ضروری می سازد. از جهت اقتصادی چون از نظر مکانی بهترین نقطه اسکان جمعیت است، ازنظر فرهنگی چون که خواستگاه شهر معاصر و یادگار فرهنگی و خلاصه منشا هویت شهر امروزین است، از جهت اجتماعی چون که می تواند بستر تجمع و توسعه انواع نابسامانی های اجتماعی گردد وازجهت کالبدی چون هنوز واجد بسیاری از ارزش های معماری و شهرسازی منحصر به فرد است ( حناچی،1378).
محلات سنتی به وسیله ی مردمی شکل یافته اند که علایق و مذاهب و سلایق یکسانی داشتند. آنها در مکان های کوچکی به نام محله زندگی می کردند، بنابراین طبیعی بود که به همدیگر در زندگی روزانه کمک کنند. از جمله امکانات دیگر که شهروندان محله های سنتی داشتند شکل شهری مناسب و پایدار بود؛ مرکز محله، ساختمان های مذهبی و فضاهای باز از جمله مکان هایی بودند که ساکنان می توانستند همدیگر را در چنین مکان هایی ملاقات کنند و در واقع این چنین مکان هایی به وسیله ی رفتارهای اجتماعی پشتیبانی می شدند.محلات شهری جایگاه ویژه ای در شهر داشتند، هر محله جایگاه مردمی با قومیت، پایگاه شغلی، زبان، فرهنگ و منزلت اجتماعی و اقتصادی نسبتا همگونی بود. هر محله با استقرار خدمات روزمره مورد نیاز در خود با وجود سمبل های محله ای و ویژگی های فوق الذکر موجد نوعی احساس تعلق به محله ای و نوعی کسب هویت بود تا جائیکه هر شهروند با نام محله ای که در آن می زیست مشخص می شد (عالمی،1383).
هر کدام از محلات در مرتبه ای خاص از اصالت تاریخی و غنای ساختاری و کالبدی قرار گرفته و یکسان نیستند.با وجود همه ی ارزش های یاد شده، با تحولات سریع و تغییر در زیربناهای معیشتی و روابط اجتماعی و با جدا شدن محل کار از محل سکونت (تغییر در شیوه تولید) و ... امروزه محلات تاریخی و قدیمی به دلایل گوناگون نقش و اعتبار قبلی خود را از دست داده و به مکان های بی هویت تبدیل شده اند که پاسخگوی نیازهای نسبتا ثابت ساکنین خود نمی باشند و نقش اجتماعی اولیه ی خود را از دست داده اند. تغییر در ساختار محلات تاریخی منجر به روابط اجتماعی ضعیف در محلات گردیده ( عبارت روابط اجتماعی در اینجا برمی گردد به روابط رودر رو از ساکنان محلات در محیط شهری و محلی ) و ارتباطات همسایگی و محله ای و احساس تعلق مکانی و تعلق اجتماعی در آنها کم رنگ شده است. و در واقع هم از لحاظ کالبدی و هم از لحاظ اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی به سمت رکود و فرسودگی گرایش پیدا کرده اند.اما مهمترین مسئله ای که وجود دارد این است که در چند دهه ی اخیر توجه به بافت های آسیب پذیر شهری و محلات تاریخی عمدتا از لحاظ کالبدی مطرح بوده و در واقع بسیاری از برنامه های "روانبخشی"، "احیاء"، " نوسازی"، "بهسازی"، و "بازسازی" صرفا نگرش کالبدی داشته و به تغییر و تحول کالبدی توجه شده است. با تغییر صرفا کالبدی محیط، اجرای طرح های ساماندهی اقتدارگرایانه می باشد و اینچنین تغییراتی منجر به از بین رفتن حس اجتماعی و هویت مکانی در محلات می شود و باعث می شود احساس بیگانگی بین ساکنین محلات روز به روز بیشتر شده و پویایی و سرزندگی از محلات رخت بربندد.بنابراین چنین بافتهایی در انواع گوناگون (تاریخی، فرسوده، حاشیه ای یا اسکان های غیر رسمی) به دلیل فرسودگی و نارسایی های کالبدی کمبود خدمات و زیرساخت های شهری مناسب از یک سو و شرایط نا مطلوب زیست محیطی و انواع مسایل اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی از دیگر سوی، به شدت نیازمند اقدامات همه جانبه در جهت احیای توسعه و ساماندهی و به عبارت بهتر "تجدید حیات شهری" می باشند (حبیب الهیان،1387).
در واقع دخالت در بافت های تاریخی و تخریب وسیع آنها و تلاش برای محو همه ی نمادهای زندگی کهن و نوسازی پراکنده در بافت های تاریخی بدون توجه به مقتضیات بافت و ... اقداماتی بود که در قالب مدرنیسم و برای ایجاد شهر معاصر مدرن توجیه می شد. اما در چند دهه ی اخیر اندیشه های معماری شهرسازی تحولاتی را تجربه کرده که تاثیر مدرنیسم بر شهر و شهرسازی و پیامدهای آن را با سوالات جدی روبرو کرده است. تئوری های جدید شهرسازی با یک بینش انتقادی نسبت به شهرسازی مدرنیستی تلاش در تاثیر بر رفتارهای فردی و اجتماعی و ارتقای مفاهیمی چون اجتماعات انسانی، کیفیت زندگی و ... دارند.یکی از تئوری های جدید برنامه ریزی شهری در زمینه ی نوسازی و بازسازی ، نوشهرگرایی می باشد. نوشهرگرایی جنبشی است برگرفته از معماری و برنامه ریزی شهری که برای حل مشکلات حومه و درون شهرها از اصول و استراتژی های غالب در ساختار شهری سنتی بهره گیری می نماید. اصول طراحی شهری در نوشهرگرایی در مقیاس های گوناگون از ساختمان، قطعه- بلوک- واحد همسایگی- محله- ناحیه- کریدور و در نهایت سرتاسر شهر و یا حتی منطقه را در بر می گیرد (خسروی 1390، به نقل ز نوجح[1] ،2009).
TND که رویکردی از نهضت نوشهرگرایی و اختصاری از (توسعه سنتی محلات[2]) است عمدتا بر مفهوم محله تاکید می کند و تلاش می کند با تقویت و بهبود فضای کالبدی محله، تعاملات اجتماعی را افزایش داده و از این مسیر به بهبود حس تعلق به مکان، خود اتکایی اقتصادی و ارتقاء سرمایه اجتماعی و پایداری زیست محیطی نایل آید. با توجه به روند کنونی از بین رفتن هویت در محلات شهری، و با توجه به تجربیات موفق TND در توسعه ی محلات استفاده از رهنمودهای مورد توجه TND می تواند به خلق محیط زندگی بهتر در محلات تاریخی و نیز حرکت به سوی پایداری در فرآیند توسعه ی شهری یاری رساند. از این رو استفاده از این رویکرد به عنوان راهکاری که تنظیم کننده ی محیط کالبدی، اجتماعی و فرهنگی در سطح محله باشد ضروری به نظر می رسد (رفیعیان،1389).
محله ی اوچ دکان اردبیل نیز در زمره بافت های فرسوده و تاریخی اردبیل محسوب می گردد که روز به روز دستخوش تغییرات گسترش شهری شده و تداخل سبک ها و شیوه های معماری در آن باعث ناهماهنگی بسیاری در چهره آن و فرسوده شدن این بافت تاریخی شده است به نظر می رسد که تجدید حیات شهری با رویکرد TND باعث شود که علاوه بر تغییرات کالبدی و فعالیت های آن با مقتضیات روز و با بازگشت به توسعه ی سنتی محلات، بناها و فضاهای باارزش حفظ شده و همچنین به یکپارچگی هویت تاریخی و هویت عینی و ذهنی این محله منجر شود و به ارتقای ارزش های اجتماعی از جمله ایمنی و امنیت ساکنان محله و ارتقای سلامت جسم و روان ساکنین کمک کند.
اهمیت و ضرورت پژوهش
گسترش پهنه ها و وسعت روزافزون بافت های فرسوده در کشور، بویژه در اردبیل از یکسو، وجود ابعاد گوناگون و متنوع اجتماعی، اقتصادی، فنی، حقوقی، مدیریتی و زیست محیطی آن از سوی دیگر، این موضوع را در محافل فنی و تخصصی کشور به یکی از مباحث جدی و با اهمیت تبدیل نموده است. این اهمیت در سالهای اخیر و بویژه در دو سال گذشته حساسیتی مضاعف یافته و پرسش های زیادی را پیش روی دست اندرکاران مربوط قرار داده است (عندلیب، 1387) فصل مشترک این پرسش ها را می توان در تعریف بافتهای فرسوده، مفهوم نوسازی بافت های فرسوده شهری و شیوه های مداخله در اینگونه بافت ها خلاصه نمود. بنابراین بحث در مورد شهر سازی بخصوص نوشهرگرایی میتواند از ضروریات این پژوهش باشد.
اهداف پژوهش
هدف کلی:
دستیابی به الگویی مناسب سازگار با نو شهرسازی ( و اصول TND) جهت مداخله در محله تاریخی اوچ دکان به منظور ارتقاء سطح کمی و کیفی بافت
اهدف جزئی:
ساماندهی نظام دسترسی و نظام کالبدی
ارتقاء سطح فرهنگی و اجتماعی ساکنین
پیوند بین محیط های تاریخی و عملکردهای جدید شهری به منظور ایجاد یک هویت مشترک
بهبود شرایط زندگی ساکنان و حفظ میراث های تاریخی
برقراری انسجام و اختلاط اجتماعی در محله های تاریخی
پاسخ گویی به نیازهای خدماتی ساکنین
تاکید بر امنیت و آسایش بخش مسکونی و اجتناب از عبوری شدن مرکز محله و گذرهای درون محله ای
سوالات تحقیق
آیا TND بر تجدید حیات شهر در محلات تاریخی تاثیر دارد؟
مهمترین اصول و شاخص های TND در تجدید حیات محله تاریخی اوچ دکان کدام می باشد؟
با توجه به شاخص های TND، مناسب ترین سطح تجدید حیات محله ی تاریخی اوچ دکان کدام است؟
فرضیه تحقیق
به نظر می رسد که استفاده از اصول و شاخص های TND در تجدید حیات محلات تاریخی مناسب باشد.
سازماندهی پژوهش
ابتدا اصول و مبانی نظری که تشکیل دهنده چارچوب نظری تحقیق هستند در مورد محله تاریخی و مرمت شهری و اصول نوشهرسازی که توسعه محلات سنتی (TND) رویکردی از آن است و کاربرد آن در احیای محلات سنتی و تاریخی تشریح و تحلیل می شود و به تدوین معیارها و شاخص های رویکرد TND با توجه به مبانی نظری پرداخته می شود و نتیجه گیری کلی از فصل ارائه می شود. از آنجا که این تحقیق نیازمند کسب اطلاعات فضایی است به شناخت وضع موجود از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی یعنی از طریق ثبت مشاهدات و پرسشنامه اقدام می شود.
در بررسی و دستیابی به شناخت پیرامون ساختار فضایی محله اوچ دکان، نخست معرفی مختصری از سازمان کالبدی-فضایی ارائه می شود و در ادامه به توصیف نظام فعالیت و نظام عملکردی و کاربری اراضی و توصیف کیفیت فضاهای ساخته شده و کاربرد فضا و توصیف شبکه ی معابر و شبکه دسترسی و ... از طریق مطالعات انجام شده پرداخته می شود.
پس از شناخت و تحلیل ساختار فضایی محله ی اوچ دکان و بررسی ابعاد افت شهری و بررسی و تحلیل پرسشنامه مهمترین مشکلات محله لیست می گردد و سپس با استفاده از بررسی مشکلات محله تحلیل مشکلات به روش سوات و نتیجه گیری از آن به تدوین اهداف خرد برنامه ریزی تجدید حیات شهری اقدام می شود.
و همچنین به دلیل اینکه تجدید حیات محله بر مبنای رویکرد TND هدف این پژوهش می باشد در این قسمت به تلفیق اهداف خرد برگرفته شده از مسائل مربوط به محله اوچ دکان و ارائه راهبردهای رویکرد TND پرداخته می شود. راهبردها و راهکارهایی که TND برای اهداف خرد در نظر می گیرند در محله اوچ دکان پیاده می شود و از طریق ارائه نقشه های کاربری زمین، فشردگی، اختلاط کاربری ها و ... مورد ارزیابی قرار می گیرند تا تطبیق این اصول با وضع موجود محله سنجیده شود و از این طریق درک گردد که کدام اصول در محله ی اوچ دکان وجود دارد و کدام اصول بایستی با طراحی ها و برنامه ریزی ها بر طبق TND پیشنهاد بشود. و در آخر پیشنهادات لازم در راستای اهداف و فرضیه تحقیق ارائه می گردد.